Tái cấu trúc kinh tế và cuộc đổi mới lần hai
Năm 2012, Chính phủ dự kiến tái cấu trúc nền kinh tế chỉ ở giai đoạn đánh giá thực trạng, xây dựng đề án. Liệu có quá chậm trễ khi mà suy thoái kép, tái khủng hoảng kinh tế toàn cầu đang rình rập? Làm sao để tái cấu trúc phải trở thành nhu cầu tự thân bức thiết ở mọi bộ ngành, doanh nghiệp, phải sục sôi mạnh mẽ như những năm đầu của thời kỳ đổi mới 20 năm trước?
Hai cuộc khủng hoảng và cái giá của tăng trưởng chiều rộng
Nhìn lại 20 năm qua, Việt Nam đã có 4 kế hoạch 5 năm. Theo đánh giá của TS Trần Du Lịch, giai đoạn 5 năm đầu (1991-1995), nền kinh tế Việt Nam có sức bật mạnh nhất. GDP vào năm 1995 đã tăng 9,5% là mức cao nhất cho đến nay. Sang năm 1996, GDP vẫn ở mức tương đương.
Động lực làm nên sự tăng trưởng thần kỳ này chính là đổi mới thể chế, Việt Nam chuyển từ cơ chế cũ tập trung bao cấp sang mở cửa hợp tác với mọi quốc gia trên thế giới, xác định con đường kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tuy nhiên, thời hoàng kim của tăng trưởng này chỉ kéo dài 4 năm từ 1992-1996. Khủng hoảng tài chính châu Á bùng nổ vào năm 1997 đã phủ bóng ảm đạm lên nền kinh tế Việt Nam ở 4 năm kế tiếp (1997-2000). GDP bị kéo tuột xuống mức 4,8% vào năm 1999, là đáy suy giảm tính tới nay, cho thấy nội lực của kinh tế Việt Nam còn yếu ớt và lệ thuộc lớn vào bên ngoài.
Hết cơn bĩ cực tới hồi thái lai. Giai đoạn 5 năm thứ ba, 2001-2005, kinh tế Việt Nam lại bứt phá với tốc độ tăng trưởng ngoạn mục. Năm 2005, GDP đạt 8,4%, năm 2006 tăng 8,2%. Lý do cho sự hồi sinh này là diễn biến kinh tế khu vực và thế giới thuận lợi, sự ra đời của Luật Doanh nghiệp năm 2000, luật Đất đai đã hậu thuẫn cho sự bùng nổ kinh tế tư nhân. Giai đoạn 5 năm lần thứ tư, 2005-2010, Việt Nam vào WTO và nhận được nhiều lời tán dương như là một ngôi sao đang lên, có thể trở thành con rồng, con hồ của châu Á. Nhưng rốt cục, khủng hoảng tài chính Mỹ đã kéo Việt Nam xuống cái đáy thứ hai của suy giảm với mức GDP 5,32% vào năm 2009.
Giờ đây, mở đầu cho kế hoạch 5 năm mới (2011-2015), nền kinh tế lại lâm vào tình trạng tái lạm phát cao, dự kiến trên dưới 18% và tăng trưởng thấp, dự kiến 5,8-6%, bất ổn kinh tế vĩ mô gia tăng. Lo ngại hơn nữa là những cảnh báo về một đợt suy thoái kép bên ngoài có thể lại diễn ra.
Mô hình tăng trưởng của Việt Nam bấy lâu dựa trên lợi thế lao động giá rẻ, nguồn tài nguyên dồi dào, phụ thuộc xuất khẩu, dựa trên vốn đầu tư. Mô hình tăng trưởng theo chiều rộng này đã trở thành con dao hãi lưỡi. Chúng ta định hướng là một nước xuất khẩu mạnh nhưng rồi lại rơi vào cảnh nhập siêu triền miền, thu hút FDI với lượng vốn khổng lồ nhưng khả năng hấp thụ lại quá hạn chế và càng hội nhập sâu trong WTO, nền kinh tế càng bị tổn thương bởi việc chấp nhận cắt bỏ hàng rào thuế quan trong khi năng lực sản xuất trong nước vẫn thấp kém.
Ngoài thành tựu lớn nhất là trở thành nước có thu nhập trung bình, sau 20 năm đổi mới, Việt Nam vẫn dậm chân ở nấc 1 của quá trình công nghiệp hóa, tức là vẫn ở giai đoạn gia công, lắp ráp là chủ yếu.
Đổi mới lần hai: chất lượng hơn GDP danh nghĩa
Sức cạnh tranh của nền kinh tế nước ta vẫn còn nằm ở vị trí của nhóm 40% các nền kinh tế có sức cạnh tranh thấp. Chưa nói tới giấc mơ trở thành nước công nghiệp hiện đại vào năm 2020 thì thành tựu "nước thu nhập trung bình" mới đạt được cũng đang rất mong manh. Áp lực cho nền kinh tế Việt Nam phải tái cơ cấu, đổi mới chiều sâu để có nội lực mạnh, sức cạnh tranh cao đang rất cấp bách.
Theo kế hoạch của Chính phủ, trọng tâm tái cơ cấu nền kinh tế trong giai đoạn 5 năm 2011-2015 là 3 lĩnh vực gồm đầu tư công và phân cấp đầu tư, doanh nghiệp Nhà nước và hệ thống ngân hàng.
Trong đó, đối với lĩnh vực đầu tư, nhiệm vụ cấp thiết là lập lại trật tự kỷ cương trong quản lý, giảm đầu tư công, điều trị tận gốc căn bệnh xin -cho, chạy đua thành tích bằng mọi giá, đầu tư ồ ạt, dài trải mà không tính hiệu quả kinh tế. Cụ thể như việc quán triệt nguyên tắc chỉ khuyến khích sản xuất, tăng thu ở những địa bàn có lợi thế tiềm năng thực sự, mang lại hiệu quả lợi nhuận, tạo ra nguồn thu đúng và đủ. Việc lập dự toán ngân sách Nhà nước dựa trên kết quả đầu ra thay vì đầu vào như hiện nay.
Đối với doanh nghiệp Nhà nước, Chính phủ sẽ rà soát làm rõ nguyên nhân chậm trễ quá trình cổ phần hóa DNNN, đánh giá toàn diện hiệu quả, tình trạng thua lỗ của Tập đoàn, Tổng công ty và từ đó hoàn thiện tái cơ cấu các đơn vị này, đổi mới quản trị.
Trọng tâm thứ ba là ở lĩnh vực ngân hàng, được cho là cấp bách nhưng nhạy cảm với sự ổn định của nền kinh tế. Tái cơ cấu ngành này sẽ theo hướng giảm bớt số lượng các ngân hàng thương mại, xác đinh lại qui mô cần thiết, nâng cao chất lượng các tổ chức tín dụng.
Có thể nói, đề bài tổng thể của câu chuyện tái cơ cấu này thì đã rõ nhưng giải pháp chính sách cụ thể vẫn còn mơ hồ. Tái cấu trúc nền kinh tế đã được nhắc tới rầm rộ từ 3 năm trước khi khủng hoảng tài chính Mỹ xảy ra, để rồi giờ đây vẫn còn là dự án trên giấy. Kế hoạch của Chính phủ đặt ra cho thấy sẽ phải mất thêm 1 năm nữa để "nghiên cứu, làm đề án" trước khi đi vào hiện thực!
Thẳng thắn nhận định, TS Trần Du Lịch cho rằng, mọi mục tiêu của các kế hoạch 5 năm trước dường như chỉ chú trọng vào tốc độ tăng GDP, mà không chú trọng vào chất lượng tăng trưởng. Các kế hoạch này đều có nội dung đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhưng trên thực tế không có chính sách để thúc đẩy sự chuyển dịch, như qua hệ thống luật pháp và các công cụ điều tiết vĩ mô.
Vì lẽ đó, nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng, tái cấu trúc phải như câu chuyện đổi mới kinh tế 20 năm trước của Việt Nam. Chính phủ cần tạo ra những chính sách mà ở đó, các thành phần kinh tế phải tìm được động lực đổi mới cho mình, các địa phương không ham thành tích tăng trưởng bất chấp mọi giá như hiện nay.
Đã có ý kiến cho rằng, có thể Chính phủ không cần đặt mục tiêu tăng trưởng bao nhiêu % như một chỉ tiêu cứng vì đó chỉ là GDP danh nghĩa mà quan trọng hơn là phải đi vào từng lĩnh vực với các thước đo hiệu quả cụ thể.
Như TS Trần Du Lịch nhấn mạnh, mục tiêu kinh tế của Nhà nước phải thể hiện qua chính sách cụ thể nhằm tác động vào thị trường, chính thị trường sẽ tác động vào định hướng đầu tư hoạt động của doanh nghiệp. Khi đó, tái cơ cấu không phải là chính sách hô hào, kêu gọi hoặc là mệnh lệnh hành chính, hiển nhiên là động lực của sự phát triển trong môi trường cạnh tranh toàn cầu.
Hai cuộc khủng hoảng và cái giá của tăng trưởng chiều rộng
Nhìn lại 20 năm qua, Việt Nam đã có 4 kế hoạch 5 năm. Theo đánh giá của TS Trần Du Lịch, giai đoạn 5 năm đầu (1991-1995), nền kinh tế Việt Nam có sức bật mạnh nhất. GDP vào năm 1995 đã tăng 9,5% là mức cao nhất cho đến nay. Sang năm 1996, GDP vẫn ở mức tương đương.
Động lực làm nên sự tăng trưởng thần kỳ này chính là đổi mới thể chế, Việt Nam chuyển từ cơ chế cũ tập trung bao cấp sang mở cửa hợp tác với mọi quốc gia trên thế giới, xác định con đường kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tuy nhiên, thời hoàng kim của tăng trưởng này chỉ kéo dài 4 năm từ 1992-1996. Khủng hoảng tài chính châu Á bùng nổ vào năm 1997 đã phủ bóng ảm đạm lên nền kinh tế Việt Nam ở 4 năm kế tiếp (1997-2000). GDP bị kéo tuột xuống mức 4,8% vào năm 1999, là đáy suy giảm tính tới nay, cho thấy nội lực của kinh tế Việt Nam còn yếu ớt và lệ thuộc lớn vào bên ngoài.
 |
| Sau 20 năm đổi mới, Việt Nam vẫn dậm chân ở nấc 1 của quá trình công nghiệp hóa (ảnh P.Huyền) |
Giờ đây, mở đầu cho kế hoạch 5 năm mới (2011-2015), nền kinh tế lại lâm vào tình trạng tái lạm phát cao, dự kiến trên dưới 18% và tăng trưởng thấp, dự kiến 5,8-6%, bất ổn kinh tế vĩ mô gia tăng. Lo ngại hơn nữa là những cảnh báo về một đợt suy thoái kép bên ngoài có thể lại diễn ra.
Mô hình tăng trưởng của Việt Nam bấy lâu dựa trên lợi thế lao động giá rẻ, nguồn tài nguyên dồi dào, phụ thuộc xuất khẩu, dựa trên vốn đầu tư. Mô hình tăng trưởng theo chiều rộng này đã trở thành con dao hãi lưỡi. Chúng ta định hướng là một nước xuất khẩu mạnh nhưng rồi lại rơi vào cảnh nhập siêu triền miền, thu hút FDI với lượng vốn khổng lồ nhưng khả năng hấp thụ lại quá hạn chế và càng hội nhập sâu trong WTO, nền kinh tế càng bị tổn thương bởi việc chấp nhận cắt bỏ hàng rào thuế quan trong khi năng lực sản xuất trong nước vẫn thấp kém.
Ngoài thành tựu lớn nhất là trở thành nước có thu nhập trung bình, sau 20 năm đổi mới, Việt Nam vẫn dậm chân ở nấc 1 của quá trình công nghiệp hóa, tức là vẫn ở giai đoạn gia công, lắp ráp là chủ yếu.
Đổi mới lần hai: chất lượng hơn GDP danh nghĩa
Sức cạnh tranh của nền kinh tế nước ta vẫn còn nằm ở vị trí của nhóm 40% các nền kinh tế có sức cạnh tranh thấp. Chưa nói tới giấc mơ trở thành nước công nghiệp hiện đại vào năm 2020 thì thành tựu "nước thu nhập trung bình" mới đạt được cũng đang rất mong manh. Áp lực cho nền kinh tế Việt Nam phải tái cơ cấu, đổi mới chiều sâu để có nội lực mạnh, sức cạnh tranh cao đang rất cấp bách.
 |
| Tái cấu trúc nền kinh tế là việc làm cấp thiết hiện nay (ảnh P.Huyền) |
Trong đó, đối với lĩnh vực đầu tư, nhiệm vụ cấp thiết là lập lại trật tự kỷ cương trong quản lý, giảm đầu tư công, điều trị tận gốc căn bệnh xin -cho, chạy đua thành tích bằng mọi giá, đầu tư ồ ạt, dài trải mà không tính hiệu quả kinh tế. Cụ thể như việc quán triệt nguyên tắc chỉ khuyến khích sản xuất, tăng thu ở những địa bàn có lợi thế tiềm năng thực sự, mang lại hiệu quả lợi nhuận, tạo ra nguồn thu đúng và đủ. Việc lập dự toán ngân sách Nhà nước dựa trên kết quả đầu ra thay vì đầu vào như hiện nay.
Đối với doanh nghiệp Nhà nước, Chính phủ sẽ rà soát làm rõ nguyên nhân chậm trễ quá trình cổ phần hóa DNNN, đánh giá toàn diện hiệu quả, tình trạng thua lỗ của Tập đoàn, Tổng công ty và từ đó hoàn thiện tái cơ cấu các đơn vị này, đổi mới quản trị.
Trọng tâm thứ ba là ở lĩnh vực ngân hàng, được cho là cấp bách nhưng nhạy cảm với sự ổn định của nền kinh tế. Tái cơ cấu ngành này sẽ theo hướng giảm bớt số lượng các ngân hàng thương mại, xác đinh lại qui mô cần thiết, nâng cao chất lượng các tổ chức tín dụng.
Có thể nói, đề bài tổng thể của câu chuyện tái cơ cấu này thì đã rõ nhưng giải pháp chính sách cụ thể vẫn còn mơ hồ. Tái cấu trúc nền kinh tế đã được nhắc tới rầm rộ từ 3 năm trước khi khủng hoảng tài chính Mỹ xảy ra, để rồi giờ đây vẫn còn là dự án trên giấy. Kế hoạch của Chính phủ đặt ra cho thấy sẽ phải mất thêm 1 năm nữa để "nghiên cứu, làm đề án" trước khi đi vào hiện thực!
Thẳng thắn nhận định, TS Trần Du Lịch cho rằng, mọi mục tiêu của các kế hoạch 5 năm trước dường như chỉ chú trọng vào tốc độ tăng GDP, mà không chú trọng vào chất lượng tăng trưởng. Các kế hoạch này đều có nội dung đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhưng trên thực tế không có chính sách để thúc đẩy sự chuyển dịch, như qua hệ thống luật pháp và các công cụ điều tiết vĩ mô.
Vì lẽ đó, nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng, tái cấu trúc phải như câu chuyện đổi mới kinh tế 20 năm trước của Việt Nam. Chính phủ cần tạo ra những chính sách mà ở đó, các thành phần kinh tế phải tìm được động lực đổi mới cho mình, các địa phương không ham thành tích tăng trưởng bất chấp mọi giá như hiện nay.
Đã có ý kiến cho rằng, có thể Chính phủ không cần đặt mục tiêu tăng trưởng bao nhiêu % như một chỉ tiêu cứng vì đó chỉ là GDP danh nghĩa mà quan trọng hơn là phải đi vào từng lĩnh vực với các thước đo hiệu quả cụ thể.
Như TS Trần Du Lịch nhấn mạnh, mục tiêu kinh tế của Nhà nước phải thể hiện qua chính sách cụ thể nhằm tác động vào thị trường, chính thị trường sẽ tác động vào định hướng đầu tư hoạt động của doanh nghiệp. Khi đó, tái cơ cấu không phải là chính sách hô hào, kêu gọi hoặc là mệnh lệnh hành chính, hiển nhiên là động lực của sự phát triển trong môi trường cạnh tranh toàn cầu.
Nếu như chúng ta không tái cấu trúc kinh tế thì chúng ta cũng vẫn sẽ tăng trưởng đều đều khi kinh tế TG phục hồi như trước khi xảy ra khủng hoảng. Tuy nhiên, sự tăng trưởng ấy là không bền vững, bất cứ lúc nào kinh tế TG "hắt hơi sổ mũi" là kinh tế VN lại bị "cảm nặng". Nói nôm na, TG tiến 10 bước thì ta tiến 1 bước và TG lùi 1 bước thì ta lùi .....10 bước.
20 năm qua, chúng ta tiến được bao nhiêu thì TG cũng không đứng yên. Vì ta chỉ so sánh với chính ta trong quá khứ nên ta cho rằng ta tiến nhưng so với TG thì có lẽ chúng ta chẳng tiến được bước nào. Điển hình là châu Phi lục địa. Ngoại trừ những nước hiếm hoi như Somali và Zimbabuwe ra thì tuyệt đại đa số các quốc gia châu Phi không có nước nào có có GDP đầu người thấp bằng .....VN. Chúng ta xem các bộ phim của Hollywood thấy sự lộn xộn nhếch nhác của người châu Phi, tuy nhiên, đó là 30 năm về trước.
Ngay cả quốc gia láng giềng với tư tưởng Khổng Nho thâm căn cố đế hàng nghìn năm mà còn từng bước mạnh mẽ phá bỏ tư tưởng "đóng cửa bảo nhau", VN chúng ta nhỏ bé hơn thì phải năng động hơn nhưng thực tế là trì trệ hơn. Hàng TQ bị người VN cho là "kém chất lượng" được xuất khẩu tràn ngập các nước giàu mang lại dự trữ ngoại tệ khổng lồ, từng bước thay đổi cấu trúc xã hội của họ. Hàng VN được cho là chất lượng tốt hơn hàng TQ, xuất khẩu năm sau lớn hơn năm trước lẽ ra phải mang lại ngoại tệ ngày càng lớn thì lại ....phá giá VND để cạnh tranh, số lượng tăng lên bao nhiêu thì giá trị giảm đi bấy nhiêu, rốt cục thu không đủ bù chi dẫn đến nhập siêu.
Trong 20 năm phát triển, đồng nhân dân tệ chỉ tăng giá 30%, dù bất cứ lý do gì, điều đó cũng nhằm để bảo vệ giá trị sức lao động của người TQ. Trong khi đó, dù kinh tế TG vẫn ổn định thậm chí "sáng sủa" chúng ta vẫn phá giá VND nhằm "tăng yếu tố cạnh tranh" thực tế là làm giảm giá trị hàng hóa xuất khẩu của chúng ta, giảm giá trị sức lao động dẫn đến xuất khẩu càng nhiều càng ....lỗ, càng mắc nợ trầm trọng hơn. VND mất giá thì hàng xuất khẩu rẻ đi, hàng nhập khẩu đắt hơn, chúng ta tự làm hại chính mình. Thay vì xuất khẩu n lượng hàng hóa để thu về 100 đô thì phải xuất khẩu n + 1 hàng hóa cũng chỉ để thu về ngần ấy tiền, thay vì bỏ ra 100 đô để nhập khẩu n lượng hàng hóa thì phải bỏ ra nhiều hơn 100 đô cũng chỉ để nhập khẩu chừng ấy hàng hóa. Nói nôm na là chúng ta mua đắt bán rẻ. Mua bán như thế biết chừng nào có lời chưa nói là lỗ sặc máu triền miên.
TQ kìm giữ giá nhân dân tệ thì bị Mỹ nói ra nói vào còn ta phá giá VND chả ai thèm nói mà họ còn tỏ ra ngạc nhiên sao lại có người tự làm giảm giá trị của mình đi như thế. Hàng nhập khẩu lẽ ra là ngày càng đắt hơn đối với chúng ta nhưng chúng ta lại có cảm giác là nó không đắt hơn thậm chí là còn rẻ đi qua sự sale off ồ ạt của các hãng phân phối lớn của nước ngoài. Vì sao như thế ? Rất đơn giản. Vì bây giờ làm gì kiếm đâu ra hàng hóa made in USA hay made in Japan nữa. Tất cả đều được sản xuất ở TQ hay 1 nước nào đó có giá nhân công tương đương.
TQ cũng bắt đầu từ "kinh tế gia công" nhưng họ sớm nhận ra "tự lực cánh sinh" là mục tiêu then chốt vì thế GTGT trong hàng hóa TQ càng ngày càng được nâng cao. GTGT cao không có nghĩa là hàng hóa có chất lượng cao mà là có yếu tố ngoại nhập thấp. Sự rẻ đi của hàng hóa nước ngoài bóp chết hàng hóa trong nước vì hàng hóa trong nước có GTGT thấp hay yếu tố ngoại nhập cao. Nói cách khác hàng VN có chất lượng vượt trội hơn hàng TQ là nhờ nó được sản xuất ở nước ngoài và ....đóng gói ở VN chỉ để lấy cái "mác" made in VN. Chỉ vì dòng chữ made in VN này mà nhiều người VN nhầm lẫn giữa hàng nội và hàng ngoại nhập.
Vì sao TQ có thể nâng được GTGT trong hàng hóa của họ mà VN thì không ? Vì họ buộc nhà đầu tư nước ngoài phải khép kín sản xuất ở TQ hay ít nhất là 50% giá trị trong "chuỗi sản xuất" còn VN chỉ thu hút đầu tư ở khâu ....tạo ra sản phẩm tiêu dùng cuối cùng. Chính vì phần lớn giá trị trong chuỗi sản xuất được thiết lập ở TQ mà TQ trở thành "công xưởng của TG". Xin hỏi có bao nhiêu % giá trị của chiếc iPad của hãng Apple là của Mỹ ? Chỉ mỗi khâu thiết kế và bản quyền, còn toàn bộ phần cứng đều được sản xuất ở TQ, dù không phải do doanh nghiệp TQ sản xuất cũng do tay người thợ TQ làm ra.
Người TQ khôn ngoan là ở chỗ đó. Cũng từ đó mà họ có điều kiện để copy công nghệ song song với tiếp thu tri thức công nghệ bằng cách cử người đi học. Những người đi học công nghệ trở về làm việc cho các hãng công nghệ của nước ngoài ở TQ, khi "đủ lông đủ cánh" họ tách ra lập hãng riêng với sự tài trợ mạnh mẽ từ Nhà nước sản xuất ra hàng hóa 100% made in China. Chính loại hàng hóa 100% made in China ấy là cái mà người VN cho là "kém chất lượng" vì người VN đã quen xài hàng có tiêu chuẩn chất lượng của ....Mỹ, Nhật và châu Âu. Thực tế, hàng hóa 100% made in China không hề thua kém hàng hóa của bất cứ quốc gia đang phát triển nào. Nói cách khác tiêu chuẩn xài hàng của người VN thuộc loại ....đỉnh cao của TG nên tất nhiên là hàng TQ còn xa mới so sánh được. Chỉ cần hàng VN nâng GTGT lên bằng với hàng TQ mà chất lượng bằng với hàng TQ thì người VN đã được xem là giỏi lắm rồi.
GTGT là lợi ích quốc gia về kinh tế, còn chất lượng hàng hóa không phụ thuộc vào GTGT mà phụ thuộc vào tiến bộ công nghệ. Hàng hóa có GTGT càng thấp mà chất lượng càng cao thì toàn bộ giá trị của tiến bộ công nghệ chạy tọt vào GDP của nước xuất khẩu công nghệ, toàn bộ giá trị hàng hóa chạy vào GDP của VN (nhưng giá trị GDP thực chỉ là sức lao động) tạo ra GDP .....ảo. Ta có thể hình dung như sau. 1 chiếc xe gắn máy có 95% là giá trị linh kiện nhập ngoại và 5% là công lắp ráp tại VN. 100% giá trị chiếc xe được tính vào GDP của VN nhưng VN chỉ có 5% giá trị GDP thực còn 95% giá trị chạy vào giá trị GDP thực của nước xuất khẩu linh kiện. Chúng ta chính là hưởng cái 95% giá trị ảo ấy và sự tăng trưởng GDP của VN trong 20 năm qua bao nhiêu là thật bao nhiêu là ảo tự các bạn hình dung. Cái sự dốt nát trong "bệnh thành tích" bộc lộ rõ qua các báo cáo về tăng trưởng kinh tế hàng năm.
Nói xin lỗi các bác chiên gia kinh tế, chỉ cần các doanh nghiệp FDI vì lý do nào đó toàn bộ rút lui khỏi VN, nền kinh tế VN sẽ trở về có lẽ là nhỉnh hơn thời bao cấp 1 chút. Như vậy, sau 20 năm phát triển kinh tế, chúng ta tiến hay lùi ? Có thể là tiến với chúng ta nhưng lùi với cả TG vì hoàn cảnh của 20 năm trước chúng ta có vị trí khác (có rất nhiều cơ hội để phát triển) còn bây giờ là vị trí khác (muốn phát triển bất cứ lĩnh vực gì cũng vấp phải sự cạnh tranh hết sức quyết liệt).
20 năm trước TQ chưa được gọi là "công xưởng của TG" (công xưởng của TG lúc ấy còn ở Hàn Quốc). 20 năm trước, những nước bắt đầu phát triển ở vị trí "kinh tế gia công" chỉ có VN, TQ, các nền kinh tế mới nổi, các nước Đông Âu, trong khu vực Asean chỉ có Thái lan và Malaysia. Chỉ có 1 phần 3 TG cạnh tranh với chúng ta trên cơ sở xuất phát điểm sàn sàn như nhau. 20 năm sau, chúng ta bị bỏ lại phía sau với 1 phần 3 TG còn lại đang bắt đầu ở vị trí "kinh tế gia công", hoàn toàn bị 1 phần 3 trước kia bỏ lại sau lưng. Chúng ta chẳng những phải thoát ra khỏi tốp dưới mà còn phải đuổi kịp tốp trên mà cái tốp trên ấy cơ bản chưa là gì so với các nước G7 cũ. 1 phần 3 TG hiện tại trực tiếp cạnh tranh với chúng ta không phải vì họ nghèo hơn chúng ta mà vì họ muốn thoát ra khỏi "bẫy thu nhập trung bình" mà họ đã sa lầy ở đó hàng chục năm qua.
Nói tóm lại là ta phải cạnh tranh với toàn bộ TG. Chỉ vì thói quen "đóng cửa bảo nhau" ấy mà ta bỏ qua biết bao nhiêu cơ hội. Chưa nói tới sự cạnh tranh ấy, chỉ nội sự cản trở trong nước thôi cũng đủ "không ngóc đầu" lên được. Đó là bệnh tham nhũng, là thủ tục hành chính nhiêu khê, là thói quen đọc báo cáo kinh tế hàng dưới cùng (tức là cái tổng chung chung), là sự ưu tiên vô căn cứ cho các DNNN, là sự thả nổi cho các doanh nghiệp tư nhân "tự bơi", là sự thu hút FDI thiếu tính toán (phân cấp cho địa phương dựa vào quy mô của vốn đầu tư chớ không dựa vào tính lan tỏa), là sự đầu tư dàn trải mang tính cục bộ địa phương, là sự cổ phần hóa DNNN mang đầy tính hình thức và vụ lợi, là sự "khoán trắng" cho nhà thầu nước ngoài, là sự phớt lờ các yêu cầu của xã hội về phúc lợi công cộng (trong đó then chốt là y tế và giáo dục), là sự bất hợp lý trong chính sách đất đai, là sự thiên vị trong chính sách tiền tệ,.......tất cả tạo thành 1 bức tranh lộn xộn mang chủ đề nổi bật "người VN chỉ cạnh tranh với nhau chớ không cạnh tranh với cả TG".
Tái cấu trúc: Nhìn thẳng sự thật để vượt lên chính mình
"Nhận diện và thừa nhận những lực cản của tái cơ cấu, Việt Nam sẽ đủ sức để vượt qua", TS Nguyễn Đình Cung tin tưởng.Nhìn thẳng sự thật, thống nhất hành động
ĐH Đảng lần thứ 11 đã nêu nhiệm vụ "cấu trúc lại" nền kinh tế như một phương thức để thực hiện đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế. Đến Hội nghị lần 3, TƯ Đảng đã cụ thể hóa quyết định mang tính thay đổi nền tảng "tái cơ cấu nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng", thể hiện qua kết luận của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị.
Sẽ không cần phải đặt ra câu hỏi, tái cấu trúc bắt đầu từ đâu, khi Trung ương Đảng đã chỉ ra các ưu tiên hành động trong thời gian trước mắt, để tạo đột phá, với 3 lĩnh vực trọng tâm: Tái cấu trúc đầu tư với trọng tâm là đầu tư công; cơ cấu lại thị trường tài chính với trọng tâm là tái cấu trúc hệ thống ngân hàng thương mại và các tổ chức tài chính; tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước mà trọng tâm là các tập đoàn kinh tế và tổng công ty nhà nước. 3 giải pháp này gắn liền với nội dung chống lạm phát và ổn định kinh tế vĩ mô và quan trọng hơn, là gắn chặt sự thay đổi tư duy về phát triển, không chạy theo tăng trưởng bằng mọi giá, từ cấp cao nhất.
"Ban chấp hành Trung ương yêu cầu phải nắm vững và giải quyết tốt mối quan hệ biện chứng giữa tốc độ tăng trưởng và chất lượng phát triển; giữa tăng trưởng cao và ổn định kinh tế vĩ mô; giữa kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô với đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế; giữa phát triển kinh tế với phát triển văn hoá, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội", Tổng bí thư đã kết luận.
Với giới nghiên cứu đó là một tín hiệu vui. Bởi vấn đề tái cơ cấu không còn chỉ là đề tài khoa học được bàn thảo trong giới nghiên cứu, mà đã thành một chiến lược được cơ quan cao nhất về mặt ban hành quyết sách ở Việt Nam thông qua. Đó là cách duy nhất có thể biến những thảo luận trở thành chính sách trên thực tế, TS Nguyễn Đình Cung, Viện phó Viện Quản lý Kinh tế Trung ương CIEM nói.
Đó là "kết thúc của một quá trình thảo luận nhiều năm" về tái cấu trúc nền kinh tế Việt Nam. Bây giờ, Việt Nam đã chuyển sang giai đoạn hành động.
Điều đáng nói, theo TS Cung, là các ưu tiên trọng tâm được BCH Trung ương quyết định "đều là các điểm huyệt của cải cách kinh tế Việt Nam trong thời gian tới".
Những định hướng lãnh đạo ấy của Trung ương là sản phẩm của tinh thần "nhìn thẳng vào sự thật", "đánh giá một sự thật", để biết nền kinh tế Việt Nam đang đứng ở vị trí nào, sức khỏe thực tại ra sao.
Trong kết luận của Tổng bí thư nêu đánh giá của Trung ương: thực trạng kinh tế Việt Nam "có nguyên nhân khách quan là do tác động của khủng hoảng tài chính, suy thoái kinh tế toàn cầu; nguyên nhân chủ quan là do những yếu kém của nội tại nền kinh tế với mô hình tăng trưởng và cơ cấu kinh tế lạc hậu, kém hiệu quả, tích tụ kéo dài từ lâu, chậm được khắc phục và do những hạn chế, khuyết điểm trong lãnh đạo, quản lý, điều hành của các cấp, các ngành, đặc biệt là trong điều hành chính sách tiền tệ, tài khoá; quản lý quy hoạch, đầu tư, đất đai, tài nguyên, thị trường bất động sản...
Đánh giá không phải để tìm kiếm cái xấu, mà để khắc phục, vượt lên chính mình. Bởi tình hình hiện nay, như các chuyên gia kinh tế đã nhận định, đặt áp lực đổi mới ở vào tình thế sống còn.
"Phải dựa vào thông tin xác thực thì mới có thể tái cấu trúc được. Và cũng chỉ khi đó, lòng tin của thị trường về việc: đích thực rồi đây, Việt Nam sẽ làm khác đi sẽ được tạo dựng và phục hồi", TS Cung nói.
 |
ĐH Đảng lần thứ 11 đã nêu nhiệm vụ "cấu trúc lại" nền kinh tế như một phương thức để thực hiện đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế. Ảnh minh họa |
Nửa tháng trước, tại cuộc thảo luận về tái cấu trúc nền kinh tế, bà Phạm Chi Lan từng hỏi nhỏ một vị cựu ủy viên trung ương, liệu đã có hay chưa sự thống nhất ở trung ương trong đánh giá về sự tồn tại và chi phối của lợi ích nhóm đối với nền kinh tế Việt Nam. Bà chỉ nhận được cái nhún vai thay cho câu trả lời.
Cũng tại cuộc hội thảo ấy, ông Võ Đại Lược dẫn lại lời cảnh báo từ nhiều năm trước của TS David Dapice, ĐH Harvard về khả năng hình thành và tồn tại cái mà ông gọi là "trục tam giác quỷ" giữa quan chức - doanh nghiệp - ngân hàng mà ở đó, chính sách quốc gia bị bắt cóc làm con tin. Một chính sách chỉ được thành hình và thực hiện khi phục vụ lợi ích của ba "ông lớn" ấy.
Bởi như GS Mancur Olson, ĐH Maryland, Mỹ từng chỉ ra trong cuốn "Sự hưng vong của các cường quốc", bất kỳ một quốc gia nào chỉ cần có thời gian ổn định chính trị đủ dài là sẽ xuất hiện tập đoàn lợi ích đặc biệt. Các tập đoàn ngày càng biết nên thao túng chính sách công quan trọng nhất của quốc gia, sự phát triển kinh tế của quốc gia, bộ máy chính trị, nhất là hành chính và pháp luật của bộ máy đó như thế nào, hiểu được khi thao túng phải làm thế nào để tìm được lý do tốt... Cuối cùng dần dần dẫn tới thể chế, chính sách, tổ chức về các mặt như kinh tế, xã hội, hành chính, pháp luật v.v.. của quốc gia đó biến thành sự sắp xếp phù hợp nhất với tập đoàn lợi ích đặc biệt, khiến động lực mới của sự phát triển của quốc gia này càng ngày càng bị kiềm chế, các ngành càng ngày càng xơ cứng, điều này tất dẫn đến sự suy vong của quốc gia.
Điều các chuyên gia băn khoăn là, thực tế có hay không điều đó trong nền kinh tế Việt Nam? Sự chi phối của các nhóm lợi ích lớn đến đâu trong việc hoạch định chính sách? Liệu Việt Nam có đủ khả năng vượt qua những trở ngại từ chính các nhóm lợi ích hiện tại.
Kết thúc Hội nghị lần 3 của BCH TƯ Đảng, bà Lan đã có được câu trả lời tích cực khi mối canh cánh của các chuyên gia về lợi ích nhóm đã nhận được sự chia sẻ từ cấp cao nhất.
Trong bài phát biểu bế mạc Hội nghị, TBT Nguyễn Phú Trọng chỉ ra những lực cản của đổi mới, bao gồm cả sự chi phối của lợi ích nhóm bên cạnh "tư duy nhiệm kỳ", tư tưởng cục bộ, bệnh thành tích, chủ quan duy ý chí.
"Đó chính là điểm khác và điểm khó của Việt Nam trong quyết định đổi mới lần này, nếu so với thời điểm năm 1986", TS Nguyễn Đình Cung, Viện phó Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương CIEM phân tích.
Năm 1986, Việt Nam có sự thay đổi tư duy kinh tế mang tính ý thức hệ, khi chuyển từ kinh tế quản lý tập trung quan liêu, bao cấp sang kinh tế thị trường. Thế nhưng, vào thời điểm ấy, sự thay đổi mang lại lợi ích cho tất cả mọi người, dù có thể ít nhiều khác nhau. Thế nhưng, với cuộc tái cấu trúc lần này, đó là quyết định mà kẻ được, người mất, trong đó phần được là số đông người dân và toàn nền kinh tế, là lợi ích quốc gia, còn phần mất chính là lợi ích nhóm đang làm nền kinh tế Việt Nam trì trệ, và có nguy cơ bị tụt lại phía sau trong tiến trình phát triển.
"Lợi ích nhóm rất lớn, nhưng lại chỉ là vấn đề nhỏ, một khi Việt Nam có đủ quyết tâm chính trị và tạo được đồng thuận xã hội để vượt lên", ông Cung nói.
"Nhận diện và thừa nhận những lực cản của tái cơ cấu, Việt Nam sẽ đủ sức để vượt qua", TS Nguyễn Đình Cung tin tưởng.
Tuy nhiên, đó vẫn sẽ là lòng tin trong thử thách. Bởi quyết tâm chính trị ở cấp cao nhất thể hiện qua kết luận Hội nghị của người đứng đầu Trung ương Đảng sẽ rất cần được nhân rộng trong xã hội, tạo đồng thuận để thống nhất hành động. Sẽ vui hơn và tin hơn nếu đảng viên và toàn dân lại thấy được những nội dung này trong thông báo cuối cùng của hội nghị...
Và người ta lo ngại rằng, ngay cả khi có sự chỉ đạo của cấp cao nhất thì tư duy nhiệm kỳ, tư tưởng cục bộ, và lợi ích nhóm... không thể không có những tác động có thể "trông thấy được" trong việc điều hành kinh tế - xã hội thực tế, ngay ở nhiệm kỳ này.
Tái cấu trúc và lực cản nhóm lợi ích
Dù được tiếng là đã được giới làm chính sách VN "cày xới" nát thế nhưng, tiến trình tái cấu trúc nền kinh tế Việt Nam, dự kiến sẽ khởi động trong 3 tháng nữa, có vẻ vẫn chưa thật thành hình.
Tăng trưởng vượt quá mức tiềm năng
Được xếp vào danh sách các quốc gia giàu tiềm năng, thế nhưng với mức tăng trưởng 6-8%/năm như vài năm qua, theo tính toán của Quỹ Tiền tệ Quốc tế IMF và TS Lê Xuân Nghĩa, Phó Chủ tịch UB Giám sát tài chính quốc gia, Việt Nam đã tăng trưởng vượt quá mức tiềm năng. Có năm mức tăng trưởng tiềm năng của Việt Nam chỉ ở 3,85% (năm 2008 - theo IMF). Tại sao một nền kinh tế như Việt Nam lại có tiềm năng tăng trưởng thấp như thế, ông Nghĩa nêu câu hỏi rồi tự trả lời: Điều đó chỉ có thể là do nền kinh tế của chúng ta có quá nhiều bệnh tật.
TS Nguyễn Quang Thái chỉ ra năm mất cân đối lớn của nền kinh tế:
(1) Cân đối tích lũy và đầu tư (S-I), khi tích lũy dưới 30% GDP, nhưng đầu tư trên 40% GDP gây ra tình trạng vay nợ cả của khu vực Nhà nước và tư nhân khá nặng nề. Thâm hụt ngân sách và thâm hụt thương mại cũng do đó mà ra, nhưng nay đã đến quá mức.
(2) Cân đối thu chi ngân sách, quá lớn về quy mô và thâm hụt lớn. Không những thu ngân sách qua cân đối đã cao, mà tính toàn bộ các nguồn để chi tiêu thì ngân sách hiện đã chi quá lớn, với hơn 40% GDP hằng năm. Lại thêm cơ chế phân cấp và tình trạng quan liêu, tham nhũng nên nguồn sự không được phân bố có hiệu quả cao;
(3) Cân đối xuất nhập khẩu: dù xuất khẩu tăng nhanh, nhưng nhập siêu quá lớn. Hơn nữa, quy mô nhập siêu từ mọi nguồn đã tăng lên hơn 10% GDP. Nhiều khi để đẩy mạnh xuất khẩu đã phải tăng nhập khẩu, gây mất cân đối trong nền kinh tế. Các dự án EPC (chìa khóa trao tay cũng được coi là tác nhân thúc đảy nhập siêu). Tình trạng "gửi giá" của một số doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp FDI cũng không loại trừ đang gây bức xúc lớn, khi 50% doanh nghiệp FDI "lỗ" kéo dài, nhưng vẫn đẩy mạnh đầu tư mở rộng!
(4) Cân đối hàng - tiền, khi tổng phương tiện thanh toán được tung ra quá lớn (nhất là sau những biện pháp trợ giá và tín dụng ưu đãi lớn). Hầu hết các dự án được hỗ trợ tín dụng dễ dãi, nhưng cũng hàng với chất lượng thấp và giá thành cao, càng gây mất cân đối. Tình trạng chỉ số giá sản xuất PPI tăng nhanh hơn chỉ số giá tiêu dùng CPI do các yếu tố tác động cũng đang gây ra các tác động "trễ" khoảng 6 tháng, khó kiểm soát;
(5) Cân đối toàn bộ quá trình tái sản xuất, trong việc tăng tiêu hao vật chất như đã nêu, nhập siêu, tích lũy quá mức, tiêu dùng của Chính phủ và nhân dân còn nhiều lãng phí, chưa tương xứng với khả năng của nền kinh tế.
Trong khi đó, theo TS Nguyễn Đình Cung, tư duy, thể chế, công cụ, và cách thức quản lý, điều hành nền kinh tế không còn phù hợp, không khắc phục được những điểm yếu về cơ cấu, điểm nghẽn của nền kinh tế, mà trái lại, làm trầm trọng thêm các yếu kém của bản thân nền kinh tế.
Các yếu kém về mô hình tăng trưởng theo chiều rộng, mang yếu tố tận khai kéo dài, sự mở rộng liên tục của tiền tệ và tài khoá cộng với điều hành đan xen, quyện lẫn, tác động lẫn nhau trong thời gian dài tạo nên thực trạng kinh tế VN hiện nay.
Nếu không tiến hành tái cơ cấu và đổi mới mang tính tổng thể thì không thể phá vỡ được sự trì trệ" đang níu kéo hệ thống cũ với thể chế kinh tế còn mang đặc trưng của quá trình chuyển đổi có phần sơ khai ban đầu, chủ yếu là tháo bỏ quy chế (de-regulation) chứ chưa phải là xây dựng thể chế mới với cả những thói quen tiêu xài, kinh doanh và quản lý mới đổi mới từng mảng, có phần chắp vá, có tác dụng ít nhiều một thời, nhưng không phù hợp với tính chất cạnh tranh ngày càng gay gắt của một nền kinh tế đang rộng mở trong thời đại toàn cầu hóa và kinh tế tri thức, TS Thái nhấn mạnh.
Theo các chuyên gia kinh tế, tái cấu trúc là vấn đề sống còn của nền kinh tế hiện nay, khi cái giá cho tăng trưởng ngày một tăng, áp lực lạm phát ngày càng lớn, DN và người dân gặp khó, lòng tin của người dân giảm sút.
Bắt đầu từ đâu?
Dù được tiếng là đã được giới làm chính sách VN "cày xới" nát qua các hội nghị, hội thảo, các buổi nói chuyện chuyên đề, cả ở trung ương và địa phương, đến mức, mỗi lần trình bày, các tác giả của đề án luôn phải cố "làm mới những điều đã cũ" (lời TS Nguyễn Đình Cung) thế nhưng, tiến trình tái cấu trúc nền kinh tế Việt Nam, dự kiến sẽ khởi động trong 3 tháng nữa, có vẻ vẫn chưa thật thành hình. Tái cấu trúc bắt đầu từ đâu vẫn là câu hỏi để ngỏ, bởi quyền quyết định không nằm trong tay những người xây dựng đề án.
"Đổi mới bắt đầu từ đâu ư? Từ đầu! ông Võ Đại Lược đùa. Từ đầu ở đây, theo ông, không có nghĩa cực đoan là phá bỏ toàn bộ cái hiện nay để xây mới, mà trên cái nền hiện nay, để sửa đổi. Nó có nghĩa là phải bắt đầu từ cái đầu chịu suy nghĩ khác, tư duy khác về phát triển. Đồng thời, vấn đề là phải từ những người cao nhất, chịu lắng nghe, dám quyết định và quyết tâm làm đến cùng.
Điều khiến giới tư vấn chính sách băn khoăn là chúng ta đã có được sự thống nhất trong nhận thức về tái cấu trúc kinh tế chưa.
Nguyên ủy viên Bộ Chính trị Phan Diễn cho rằng, phải nhìn rõ được thực trạng tình hình, cũng như khả năng điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, đi sâu phân tích nguyên nhân, kể cả việc có hay không các nhóm lợi ích chi phối. Đồng thời, cũng cần chỉ ra, cơ hội trong khó khăn hiện nay là gì?
Tái cấu trúc kinh tế, theo ông Nguyễn Đình Cung, về bản chất là thay đổi thể chế, cơ chế, công cụ phân bố, quản lý và sử dụng nguồn lực quốc gia, nhất lf vốn đầu tư, nhằm từng bước và liên tục nâng hiệu quả sử dụng nguồn lực, nâng cao năng suất. Kết quả là hình thành một cơ cấu kinh tế phù hợp hơn, hiệu quả hơn. Đó là một nội dung cơ bản của chuyển đổ mô hình tăng trưởng, thay đổi động lực tăng trưởng kinh tế từ việc dựa vào quy mô các yếu tố đầu vào sang dựa vào hiệu quả, tăng năng suất lao động và năng suất các yếu tố tổng hợp.
Với Việt Nam lúc này, đòi hỏi một cuộc đổi mới kinh tế mang tính cách mạng cấp thiết không kém so với tình hình năm 1986, các chuyên gia kinh tế thống nhất với nhau về nhận định ấy. Đáng tiếc, theo bà Phạm Chi Lan, không phải ai cũng đồng thuận được điều đó, nhất là các nhóm lợi ích, bộ phận đang giữ phần quyền và lực lớn nhất, quyết định quá trình tái cấu trúc. Bởi quá trình tái cấu trúc phải là quá trình cải cách vì lợi ích chung, không phải cho vài đại gia hưởng lợi.
Lực cản ấy, liệu cả hệ thống chính trị có đủ quyết tâm và ý chí để vượt qua, ngăn chặn bàn tay các nhóm lợi ích chống lại quá trình đổi mới?
"Nhận thức đã khác"
Ông cho hay, đầu năm 2010, thảo luận về vị trí của kinh tế Nhà nước, ông cho rằng, nói kinh tế nhà nước là chủ đạo vẫn đúng. Bởi lẽ chúng ta cần một lực lượng trong tay nhà nước, giúp nhà nước thực hiện các ý đồ, định hướng nền kinh tế, làm những việc mà các thành phần kinh tế khác không làm được.
Thế nhưng, qua những chuyến đi khảo sát ở các nước, "nhận thức của tôi (Phan Diễn - pv) về vị trí của kinh tế Nhà nước đã khác".
"Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế rất quan trọng nhưng kinh tế Nhà nước thì chưa chắc", nguyên Thường trực Ban Bí thư nói.
Hàn Quốc là bài học thực tế tạo nên bước chuyển nhận thức ấy.
Đánh giá cao vài trò của Chính phủ trong việc định hướng phát triển kinh tế, đề ra nhiều chủ trương, chính sách, nhưng Hàn Quốc thực hiện được những ý định không phải dựa vào lực lượng kinh tế quốc doanh mà chính là vào lực lượng tư nhân.
Ngay cả tư nhân, nhà nước cũng không quá o bế đối với lĩnh vực cần ưu đãi, và cũng không nên nuông chiều, ưu đãi quá lâu. Hàn Quốc đã từng trả giá khi o bế các cheabol.
Nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan cho rằng "Gốc gác của vấn đề là nhiều tư duy không ổn mà ta ít nhắc tới.
Tư duy của vị trí nhà nước trong nền kinh tế thị trường của ta còn khác nhau và chưa rõ, kể cả nhà nước trung ương và nhà nước địa phương. Ở các nước, chính quyền chủ yếu lo quản lý hành chính nhà ước, không ai đi làm kinh tế cả.
Ông nêu vấn đề: Với các nước GDP là câu chuyện của DN, đâu phải là của nhà nước lo. Ở ta thì khác. Các địa phương được đánh giá qua thành tích tăng trưởng, qua các con số như GDP, và hệ quả tất yếu là họ chạy, xin đầu tư, là chạy theo tư duy nhiệm kì. Mỗi tỉnh là một pháo đài, một đơn vị kinh tế hoàn chỉnh. Không gian kinh tế quốc gia vì thế bị chia cắt thành không gian kinh tế tỉnh, nền kinh tế bị xé lẻ.
Trách nhiệm lo phúc lợi xã hội của Nhà nước cũng thông qua DNNN, tức là vẫn là nhà nước làm kinh doanh, bởi tiền ngân sách rót qua DNNN tới dân.
Thực tế, nền kinh tế VN đang phải trả giá cho những bất cập trong phân vai giữa nhà nước và tư nhân trong kinh tế.
Theo Ban đổi mới và phát triển doanh nghiệp, khu vực này hiện đang sở hữu 70% tổng tài sản cố định của nền kinh tế, chi phối 20% vốn đầu tư của toàn xã hội, 60% tín dụng của hệ thống ngân hàng thương mại, 50% vốn đầu tư nhà nước và 70% nguồn vốn ODA.
Được bảo hộ lớn và ưu đãi nhiều, thế nhưng, khu vực này chỉ tạo ra 25% doanh thu, 37% lợi nhuận trước thuế và 20% giá trị sản xuất công nghiệp.
Hơn nữa, khu vực này dựa vào vay nợ lớn để đầu tư. Không kể 9 tập đoàn, tổng công ty nhà nước chưa có số liệu, con số nợ của các DNNN đã lên tới 54,2% GDP, TS Phan Thanh Hà, Vụ phó Vụ tài chính và tiền tệ, Bộ Kế hoạch đầu tư dẫn lại thống kê của Ban đổi mới và phát triển DN.
"Khi một quốc gia đưa phần lớn vốn đầu tư nhưng lại không đưa được lực lượng lao động vào một khu vực, và khu vực này lại không thể tự tạo ra được ngân lưu hay không duy trì được tỷ phần đóng góp của mình vào sản lượng của nền kinh tế dù đó được bảo hộ và những lợi thế khác, thì đó không phải là biểu hiện của quản lý kinh tế tốt", GS David Dapice từng cảnh báo như vậy trong một nghiên cứu của ông năm 2003.
"Một khi tư duy không thay đổi, chúng ta sẽ chứng kiến kế hoạch mà Chính phủ đang trình, Quốc hội đang bàn sẽ không thể thay đổi được...Sẽ chẳng có tái cấu trúc đâu", ông Vũ Khoan nói.
Cưỡng lại "xu thế"?
Bàn về chuyện tái cấu trúc, các chuyên gia đều nhấn mạnh nhu cầu xác định rõ chức năng, nhiệm vụ kinh tế của nhà nước trong nền kinh tế thị trường: cái gì cần nhà nước đầu tư, cái gì tư nhân đầu tư. Vốn đầu tư nhà nước sẽ không đổ vào những ngành nghề mà khu vực tư nhân làm được.
Nhà nước không nên sử dụng doanh nghiệp nhà nước như một công cụ điều tiết vĩ mô, điều tiết thị trường hay thực hiện chính sách xã hội.
Điều nghịch lí là, ở Việt Nam, khi tư nhân hào hứng đầu tư thì nhà nước cũng lao vào cạnh tranh, và ngược lại. Việc đầu tư ở cảng Thị Vải - Cái Mép là một ví dụ, khi có tới 3 dự án cảng thuộc liên doanh của Tân Cảng Sài Gòn.
Theo TS Vũ Thành Tự Anh, chương trình kinh tế Fulbright, nên giới hạn hoạt động của DNNN ở mấy lĩnh vực: an ninh, quốc phòng; độc quyền tự nhiên; hàng hóa, dịch vụ thiết yếu và công nghiệp trụ cột. Chỉ cần nêu rõ những ngành ấy là có thể loại bỏ một loạt DNNN hiện nay đang chèn lấn khu vực tư nhân, triệt tiêu cạnh tranh của nền kinh tế.
Chúng ta cần buộc DNNN cạnh tranh bình đẳng; đẩy mạnh cổ phần hóa, kể cả các tập đoàn lớn; chấm dứt DNNN đầu tư tràn lan ra ngoài ngành.
Hơn nữa, "cần hạn chế bắt DNNN phải gánh trách nhiệm phi kinh tế", TS Tự Anh nhấn mạnh. Chúng ta không nên xem việc trách nhiệm ấy là mặc định DNNN phải gánh. Hiện nay, đó là cái cớ để họ vin vào mỗi khi bị thổi còi về tính kém hiệu quả. Những trách nhiệm chính trị - xã hội nếu có, sẽ được áp dụng bằng một hợp đồng riêng với nhà nước với những ràng buộc cụ thể.
Vấn đề là, "chúng ta có dám rũ bỏ chuyện nhà nước kinh doanh không?", nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan nêu câu hỏi.
TS Vũ Thành Tự Anh lấy ví dụ, ngay cả khi cơ quan tham mưu như Bộ KH-ĐT đã nhận diện ra vấn đề, thì việc thay đổi cũng khôn dễ. Chuyện các khu kinh tế ven biển là một ví dụ.
Khi thảo luận, chính Bộ KHĐT cho rằng, con số 15 khu kinh tế ven biển là quá nhiều, mà chưa có khu nào đáng gọi là khu kinh tế. Đến lúc VN phải xem lại, chọn lựa một vài khu kinh tế biển để "làm cho ra hồn"
Thế nhưng, cũng chính Bộ KHĐT lại không cưỡng được xu thế, ít lâu sau lại trình thêm 3 khu kinh tế biển nữa, thành 18 khu, mà mỗi khu chỉ cách nhau 40-50km.
Sự thay đổi ấy, "phải dũng cảm mới có thể thực hiện được", TS Tự Anh nói.
Xếp gạch giữ chỗ
Trong khi vị tư lệnh ngành kế hoạch - đầu tư, Bộ trưởng Bùi Quang Vinh khẳng định Chính phủ đã "nổ phát súng đầu tiên" trong tái cơ cấu kinh tế ở đầu tư công, bắt đầu bằng chỉ thị số 1792 ngày 15/10 thì việc thực hiện thực tế vẫn còn để ngỏ.
Một phép tính sơ bộ của TS. Vũ Thành Tự Anh, Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright về dự kiến đầu tư của một số quy hoạch cơ sở hạ tầng: sân bay, cảng biển, khu kinh tế ven biển, khu công nghiệp, đường bộ cao tốc, đường sắt cao tốc Bắc - Nam... từ nay đến năm 2020 cho thấy, để thực hiện tất cả những kế hoạch lớn ấy, mỗi năm, Việt Nam sẽ phải chi ra gần 15 tỷ USD.
Trong khi đó, tổng mức đầu tư toàn xã hội Việt Nam, theo Bộ trưởng Kế hoạch Đầu tư là quá thấp, quá nhỏ bé, chỉ 19,9% chi ngân sách. "Năm 2011 giải ngân "chỉ bằng hơn 2 lần công trình đường tàu điện ngầm Bến Thành Suối Tiên....trong khi phải bố trí cho bao nhiêu công trình đường cao tốc, bến cảng của 63 tỉnh thành".
"Chúng ta phê duyệt quá nhiều dự án vượt khả năng nguồn lực hiện có, kế hoạch đầu tư bị cắt khúc ra nhiều năm, còn việc thực hiện dự án thì theo kiểu xếp gạch giữ chỗ", TS Phan Thanh Hà, Vụ phó Vụ Tài chính và Tiền tệ, Bộ KH-ĐT đúc kết.
Các chương trình, kế hoạch được phê duyệt không căn cứ vào nhu cầu của thị trường, sự cần thiết và khả năng tiêu thụ, chưa ưu tiên cho hiệu quả kinh tế, mà theo ý chí chủ quan của số ít người.
Mới đây thôi, ta vừa cấp phép hai dự án sân bay mới: một ở Thanh Hóa và một ở An Giang. Đáng nói là, sân bay An Giang này chỉ cách hai sân bay Cần Thơ và Rạch Giá khoảng 60km. Trong khi đó, sân bay Cần Thơ hiện chỉ hoạt động chưa tới 20% công suất, đang lỗ nặng. Sân bay xây để phục vụ cho ai?
Đó cũng là những vấn đề được đặt lên bàn thảo luận của các đại biểu quốc hội khi nói về tình hình kinh tế - xã hội và tái cấu trúc, trong đó có tái cấu trúc đầu tư công.
"Không thể trình lên là cắt ngay"
Ủng hộ cắt giảm và tái cấu trúc đầu tư công, thế nhưng, khi đụng vào vấn đề cụ thể ở từng địa phương, từng ngành, câu chuyện không đơn giản.
Khác với kì vọng của nhiều người về việc mổ xẻ giải pháp để tái cấu trúc kinh tế, đại biểu quốc hội lại tranh thủ bày tỏ bức xúc và vận động cho dự án đầu tư của địa phương mình.
Ủng hộ việc cắt giảm đầu tư công, nhưng đại biểu mà đa phần đều nắm các vị trí chủ chốt ở các địa phương vẫn liên tục chất vấn trước việc dự án ở địa phương mình phải phanh ngang xương. Đại biểu than, nhiều công trình hạ tầng cần thiết bị đình đốn, dở dang, gây lãng phí...
Lại có đại biểu níu tay Bộ trưởng Bộ Kế hoạch Đầu tư để hỏi nhỏ, sao cũng là dự án nâng cấp cầu yếu, mà địa phương khác được làm, chúng tôi thì không?
Hèn chi, có đại biểu nhún vai nhận xét "nhìn đoàn đại biểu của dân nhưng không thấy dân, toàn các quan thôi", để "hiểu chuyện" và "có thể nói chuyện".
Về cắt giảm đầu tư công, thực tế, Bộ trưởng Vinh cho hay, đến giờ phút này, Chính phủ chưa cắt một đồng nào trong kế hoạch bố trí vốn năm 2011 của các bộ ngành, địa phương, chưa thu hồi một đồng vốn nào trở lại trung ương.
Cái sự phanh ngang ấy, chẳng qua, bởi ngành nào, địa phương nào cũng đều trót vung tay quá trán từ năm trước, ứng vốn năm sau để làm. Nói cách khác, ngành nào, địa phương nào cũng ăn vào tiền tương lai để dùng cho hiện tại, đến khi được yêu cầu làm đúng thì...
Phát biểu tại Quốc hội, Bộ trưởng Vinh cũng nói, "không thể trình lên cắt là cắt ngay". "Tháng 12, HĐND địa phương giao kế hoạch xong, thì tháng 2 chúng ta phải dừng toàn bộ chương trình, đó là vấn đề khó".
Thế nên, như Bộ trưởng Vinh nói, có nơi vẫn "làm cố, làm liều", tiếp tục dự án dù đã bị yêu cầu dừng lại. Theo báo cáo của UB Kinh tế của Quốc hội, có 330 dự án vượt đèn đỏ về đầu tư của Chính phủ.
Trước đó, tại một cuộc hội thảo về tái cấu trúc đầu tư công, vị cán bộ của Bộ Kế hoạch đầu tư cho rằng, việc giảm vốn đầu tư "rất khó". "Để có dự án, bao nhiêu khâu đã phải hoàn tất, với nhiều công sức và tiền bạc, đâu phải muốn dừng mà được", vị cán bộ này phân trần.
Còn một chuyên gia của một tổ chức quốc tế tại Việt Nam thì nói thẳng, "cắt giảm thế nào được, vì người ta bỏ tiền chạy dự án rồi".
Đề nghị nghiên cứu kĩ chỉ thị số 1792 ngày 15/10 - phát súng đầu tiên của việc tái cơ cấu kinh tế, Bộ trưởng Vinh khẳng định, sẽ không có chuyện mạnh ai nấy làm. "Lần này Thủ tướng và Chính phủ sẽ làm nghiêm. Những dự án làm sai sẽ bị thu hồi lại vốn".
Bản chất của việc tái cấu trúc đầu tư không phải là câu chuyện kĩ thuật như nhiều người vẫn tưởng, mà mấu chốt vẫn là ở ý chí chính trị và bản lĩnh không ngại đụng chạm của Chính phủ. Nếu không, như nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan đã nói "sẽ không có tái cấu trúc đâu!”
Trong xây dựng luật của Việt Nam, việc phối hợp thường bị hiểu sai là dịch vụ thư tín và chỉ đơn thuần là đóng dấu rồi chuyển tài liệu giữa các cơ quan.
Việt Nam đã và đang thực hiện nhiều cải cách khác nhau nhằm cải tiến cơ cấu điều hành của mình. Cải cách hành chính công và Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2006-2010 là những cuộc cải cách nhằm cải thiện chất lượng điều hành kinh tế, một trong bốn trụ cột phát triển quốc gia. Việt Nam cũng đang thực hiện một số cải cách về quy trình xây dựng luật pháp và nâng cao trách nhiệm giải trình theo hướng minh bạch, công khai và dân chủ hơn.
Phân tích cách thức điều hành bằng quy định của chính phủ Việt Nam, có thể thấy ba chức năng vốn được áp dụng phổ biến trong các nền kinh tế phát triển hầu như chưa được quan tâm đúng mức tại Việt Nam.
Vấn đề cơ bản của bộ máy điều hành ở Việt Nam là sự yếu kém của ba chức năng điều hành cơ bản và các chức năng này hầu như chưa được thể chế hóa và thực hiện một cách có hệ thống trong tất cả bộ máy nhà nước. Ba chức năng đó là:
1. Chức năng hoạch định chính sách (Policy-making function)
2. Chức năng phối hợp chính sách (Policy coordination function)
3. Tính chuyên nghiệp của công tác xây dựng văn bản quy phạm pháp luật (Professionalism of Legal Drafting)
Việc thực hiện thiếu hiệu quả các chức năng cơ bản trên đã làm môi trường thể chế của Việt Nam không thuận lợi cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp và đời sống của người dân.
Chính sách không nghiễm nhiên thành luật
P thứ nhất là chức năng hoạch định chính sách. Ở nhiều nền kinh tế phát triển, quá trình xây dựng quy định xuất phát từ một nhu cầu của xã hội đòi hỏi sự can thiệp của chính phủ để giải quyết, tức là tạo ra một chính sách. Quy trình xây dựng chính sách này bao gồm nhiều bước như nghiên cứu, điều tra khảo sát, lấy ý kiến công chúng và chuyên gia, và đã được các ban soạn thảo của nhiều bộ, ngành tiến hành tại Việt Nam.
Tuy nhiên, chính sách của chính phủ Việt Nam thể hiện quan điểm của Chính phủ về một vấn đề cụ thể, và quan điểm này sẽ chỉ đạo hướng can thiệp của Chính phủ và cuối cùng có thể được hiện thực hóa bằng việc ban hành một quy định.
Trên thực tế, chính "linh hồn" và/hoặc "tinh thần" bên trong hành động can thiệp của chính phủ mới thể hiện bản chất của quy định, tác động dự kiến và quá trình hành động để đạt được kết quả mong muốn. Quy định chỉ là "thể xác" hay phương tiện mang chính sách và được sử dụng để đạt được kết quả tác động mong muốn.
Song quy định có thể không phải là cách can thiệp tối ưu nhất của chính phủ. Nó chỉ là một trong các công cụ mà chính phủ có thể sử dụng để thể hiện lập trường của mình và đáp ứng nhu cầu của xã hội.
Trước hết, sự phân biệt trên thể hiện một cách tiếp cận khác về quy định. Theo đó, quy định không phải là mục tiêu mà chỉ đơn giản là phương tiện giúp đạt tới đích cuối cùng. Do đó, tư duy sản xuất quy định chỉ để phục vụ chính việc sản xuất đi ngược lại với phương pháp tiếp cận này.
Thứ hai, chức năng hoạch định chính sách cho phép phân tích và lấy ý kiến công chúng kỹ hơn ở giai đoạn thiết kế bất kỳ quy định nào. Chức năng này cho phép tranh luận, trao đổi với các bên liên quan chính trong một môi trường an toàn, ở đó tính minh bạch và trách nhiệm giải trình được đảm bảo.
Chức năng này cũng đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách phải có những kỹ năng "phân tích chính sách" chung để có thể áp dụng cho các yêu cầu khác nhau mà không cần đến kiến thức chuyên ngành. Kỹ năng "hoạch định chính sách" là một nhóm kỹ năng chuyên biệt.
Cuối cùng, hoạch định chính sách không nghiễm nhiên dẫn đến việc tạo ra quy định. Một trong những mục đích chính của việc hoạch định chính sách là xác định xem liệu chính phủ có cần thiết phải can thiệp theo cách toàn diện hơn không so với thực tiễn hiện nay ở Việt Nam. Từ đó, chức năng này sẽ giúp chính phủ xác định được các ưu tiên trong Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh hàng năm dựa trên chất lượng chuẩn bị của các đề nghị xây dựng văn bản trong quá trình hoạch định chính sách.
Chức năng này cũng cho phép sử dụng các biện pháp không sử dụng quy định can thiệp trực tiếp, trong đó Nhà nước tạo động lực và môi trường cho sự thay đổi, không áp đặt hướng thay đổi thông qua quy định, vì quy định không phải lúc nào cũng có tác dụng.
Đầu tư để nâng cao chất lượng xây dựng chính sách theo hướng minh bạch và có trách nhiệm giải trình trước khi xây dựng quy định, sẽ mang lại nhiều lợi ích cho Việt Nam.
Ý định cấm người ngực lép, thấp bé lái xe những mong giảm tai nạn giao thông là một ví dụ về giải quyết nhu cầu của xã hội trong nền kinh tế đang phát triển không có chức năng hoạch định chính sách, trong đó ban hành quy định là một can thiệp mang tính tự động của chính phủ. Can thiệp được đề xuất lựa chọn không dựa vào quan điểm hoặc chính sách của chính phủ đã được phân tích về tình hình hiện trạng và môi trường quy định. Quy định này không tập trung vào việc đạt được kết quả dự kiến để giải quyết nhu cầu xã hội một cách thực tế.
Phối hợp đâu phải dịch vụ thư tín
P thứ hai là chức năng phối hợp chính sách. Tại Việt Nam, sự phối hợp trong quá trình xây dựng quy định thường ít hiệu quả. Mặc dù, các ban soạn thảo đều có thành phần là cán bộ của nhiều bộ ngành khác nhau, và mỗi bộ ngành có liên quan đều phải góp ý cho các dự thảo văn bản của các bộ ngành khác, nhưng trong thực tế hoạt động phối hợp chưa được tổ chức tốt. Sự đóng góp của các bộ ngành có đại diện trong một ban soạn thảo phụ thuộc rất nhiều vào năng lực của các cán bộ được cử tham gia các cuộc họp của ban soạn thảo, và năng lực của họ rất khác nhau.
Bên cạnh đó, quá trình lấy và trao đổi ý kiến đóng góp của các bộ ngành có liên quan không phải lúc nào cũng có hiệu quả hoặc mang tính chiến lược như mong đợi.
Vai trò của phối hợp thường bị hiểu sai là dịch vụ thư tín và chỉ đơn thuần là đóng dấu rồi chuyển tài liệu giữa các cơ quan. Tuy nhiên, phối hợp hiệu quả đòi hỏi một tầm nhìn chiến lược nhằm tạo điều kiện cho các thảo luận khó khăn, để đi đến giải pháp và nâng cao chất lượng cho hệ thống thể chế. Vai trò phối hợp này rất khác, đòi hỏi phải có kỹ năng chính trị và mối quan hệ với nội các Chính phủ và các bộ ngành chủ chốt.
Vai trò này cũng đòi hỏi sự điều phối để dẫn dắt việc xây dựng chính sách qua các bình diện khác nhau của quá trình hoạch định chính sách. Chức năng này phục vụ các nhà hoạch định chính sách và giúp quá trình hoạch định chính sách của họ hiệu quả hơn bằng cách đảm bảo các quá trình xây dựng chính sách của cấp dưới có chất lượng tốt để xây dựng sự đồng thuận một cách hiệu quả và dựa trên các phân tích kỹ hơn.
Để phối hợp chính sách tốt hơn, cần xác định rõ một số vai trò giữa các bộ và nguồn lực để hỗ trợ thực hiện các vai trò đó. Ngoài ra, cần có một đơn vị thuộc chính phủ thực hiện chức năng phối hợp chính sách một có cách hệ thống hơn, đơn vị này sẽ chủ động đóng vai trò "chủ trì điều phối" giữa các bộ ngành trực thuộc Chính phủ trung ương. Đơn vị này thường được gọi là Tổ thư ký, thường có sự ủng hộ chính trị, nguồn lực đáng kể và để giúp tạo ra các kết quả tốt hơn về mặt chính sách và pháp luật.
Tách bạch việc lập chính sách và soạn luật
P thứ ba, tính chuyên nghiệp của công tác xây dựng văn bản quy phạm pháp luật. Tại nhiều nền kinh tế phát triển, xây dựng văn bản được thực hiện ở hai công đoạn riêng, đó là (1) hoạch định chính sách; và (2) soạn thảo văn bản pháp luật. Công việc hoạch định chính sách tập trung vào việc phân tích và đề xuất lựa chọn chính sách.
Trong khi đó, công việc soạn thảo văn bản pháp luật là lĩnh vực dành riêng cho các chuyên gia pháp lý trình độ cao. Các chuyên gia này có nhiệm vụ thể hiện nội dung chính sách của chính phủ thành ngôn ngữ luật phù hợp với khung pháp lý và các yêu cầu của hệ thống pháp luật. Các chuyên gia hoạch định chính sách phối hợp với các chuyên gia pháp lý nhằm đảm bảo quy định (thể xác hay phương tiện) phản ánh đúng ý định và các yêu cầu của chính sách (linh hồn hay tinh thần).
Tại Việt Nam, hai chức năng này chưa được tách bạch và chuyên môn hóa. Các cán bộ của bộ ngành, không phải lúc nào cũng là chuyên gia pháp lý, được giao trách nhiệm thực hiện công việc soạn thảo văn bản pháp luật.
Thêm vào đó, công tác soạn thảo văn bản của họ này còn được thực hiện trong bối cảnh việc phân tích chính sách không được thực hiện hoặc thiếu đầy đủ. Điều này dẫn đến sự thiếu nhất quán, không đồng bộ của hệ thống pháp luật và tạo ra rủi ro thể chế trong một môi trường điều hành chồng chéo, mâu thuẫn và thiếu thống nhất.
Phương pháp luận trong xây dựng quy định đóng vai trò quan trọng đối với việc nâng cao chất lượng thể chế tại Việt Nam. Phương thức soạn thảo quy định mới là thiết yếu đối với việc cải thiện môi trường thể chế. Nếu ba chức năng trên được giới thiệu và tăng cường thì quy trình xây dựng luật pháp sẽ được cải thiện, từ đó nâng cao hiệu quả và năng lực của Nhà nước theo hướng tạo các lợi ích thực cho xã hội.
---
Bài viết về thách thức trong việc thực hiện chương trình cải thiện chất lượng quy định tại Việt Nam, giúp nhìn rõ thực trạng để từ đó cải cách thể chế. Tiêu đề phụ do Tuần Việt Nam đặt.
(*) Faisal Naru là Cố vấn trưởng về cải cách thể chế của Dự án Sáng kiến Cạnh tranh Việt Nam của Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ USAID/VNCI.
TS Nguyễn Đình Cung là Phó viện trưởng, Viện Quản lý Kinh tế Trung ương thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư.
Thực đơn 'bồi bổ sinh lực' cho nền kinh tếTăng trưởng vượt quá mức tiềm năng
Được xếp vào danh sách các quốc gia giàu tiềm năng, thế nhưng với mức tăng trưởng 6-8%/năm như vài năm qua, theo tính toán của Quỹ Tiền tệ Quốc tế IMF và TS Lê Xuân Nghĩa, Phó Chủ tịch UB Giám sát tài chính quốc gia, Việt Nam đã tăng trưởng vượt quá mức tiềm năng. Có năm mức tăng trưởng tiềm năng của Việt Nam chỉ ở 3,85% (năm 2008 - theo IMF). Tại sao một nền kinh tế như Việt Nam lại có tiềm năng tăng trưởng thấp như thế, ông Nghĩa nêu câu hỏi rồi tự trả lời: Điều đó chỉ có thể là do nền kinh tế của chúng ta có quá nhiều bệnh tật.
TS Nguyễn Quang Thái chỉ ra năm mất cân đối lớn của nền kinh tế:
(1) Cân đối tích lũy và đầu tư (S-I), khi tích lũy dưới 30% GDP, nhưng đầu tư trên 40% GDP gây ra tình trạng vay nợ cả của khu vực Nhà nước và tư nhân khá nặng nề. Thâm hụt ngân sách và thâm hụt thương mại cũng do đó mà ra, nhưng nay đã đến quá mức.
(2) Cân đối thu chi ngân sách, quá lớn về quy mô và thâm hụt lớn. Không những thu ngân sách qua cân đối đã cao, mà tính toàn bộ các nguồn để chi tiêu thì ngân sách hiện đã chi quá lớn, với hơn 40% GDP hằng năm. Lại thêm cơ chế phân cấp và tình trạng quan liêu, tham nhũng nên nguồn sự không được phân bố có hiệu quả cao;
(3) Cân đối xuất nhập khẩu: dù xuất khẩu tăng nhanh, nhưng nhập siêu quá lớn. Hơn nữa, quy mô nhập siêu từ mọi nguồn đã tăng lên hơn 10% GDP. Nhiều khi để đẩy mạnh xuất khẩu đã phải tăng nhập khẩu, gây mất cân đối trong nền kinh tế. Các dự án EPC (chìa khóa trao tay cũng được coi là tác nhân thúc đảy nhập siêu). Tình trạng "gửi giá" của một số doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp FDI cũng không loại trừ đang gây bức xúc lớn, khi 50% doanh nghiệp FDI "lỗ" kéo dài, nhưng vẫn đẩy mạnh đầu tư mở rộng!
(4) Cân đối hàng - tiền, khi tổng phương tiện thanh toán được tung ra quá lớn (nhất là sau những biện pháp trợ giá và tín dụng ưu đãi lớn). Hầu hết các dự án được hỗ trợ tín dụng dễ dãi, nhưng cũng hàng với chất lượng thấp và giá thành cao, càng gây mất cân đối. Tình trạng chỉ số giá sản xuất PPI tăng nhanh hơn chỉ số giá tiêu dùng CPI do các yếu tố tác động cũng đang gây ra các tác động "trễ" khoảng 6 tháng, khó kiểm soát;
(5) Cân đối toàn bộ quá trình tái sản xuất, trong việc tăng tiêu hao vật chất như đã nêu, nhập siêu, tích lũy quá mức, tiêu dùng của Chính phủ và nhân dân còn nhiều lãng phí, chưa tương xứng với khả năng của nền kinh tế.
 |
Các yếu kém về mô hình tăng trưởng theo chiều rộng, mang yếu tố tận khai kéo dài, sự mở rộng liên tục của tiền tệ và tài khoá cộng với điều hành đan xen, quyện lẫn, tác động lẫn nhau trong thời gian dài tạo nên thực trạng kinh tế VN hiện nay.
Nếu không tiến hành tái cơ cấu và đổi mới mang tính tổng thể thì không thể phá vỡ được sự trì trệ" đang níu kéo hệ thống cũ với thể chế kinh tế còn mang đặc trưng của quá trình chuyển đổi có phần sơ khai ban đầu, chủ yếu là tháo bỏ quy chế (de-regulation) chứ chưa phải là xây dựng thể chế mới với cả những thói quen tiêu xài, kinh doanh và quản lý mới đổi mới từng mảng, có phần chắp vá, có tác dụng ít nhiều một thời, nhưng không phù hợp với tính chất cạnh tranh ngày càng gay gắt của một nền kinh tế đang rộng mở trong thời đại toàn cầu hóa và kinh tế tri thức, TS Thái nhấn mạnh.
Theo các chuyên gia kinh tế, tái cấu trúc là vấn đề sống còn của nền kinh tế hiện nay, khi cái giá cho tăng trưởng ngày một tăng, áp lực lạm phát ngày càng lớn, DN và người dân gặp khó, lòng tin của người dân giảm sút.
Bắt đầu từ đâu?
Dù được tiếng là đã được giới làm chính sách VN "cày xới" nát qua các hội nghị, hội thảo, các buổi nói chuyện chuyên đề, cả ở trung ương và địa phương, đến mức, mỗi lần trình bày, các tác giả của đề án luôn phải cố "làm mới những điều đã cũ" (lời TS Nguyễn Đình Cung) thế nhưng, tiến trình tái cấu trúc nền kinh tế Việt Nam, dự kiến sẽ khởi động trong 3 tháng nữa, có vẻ vẫn chưa thật thành hình. Tái cấu trúc bắt đầu từ đâu vẫn là câu hỏi để ngỏ, bởi quyền quyết định không nằm trong tay những người xây dựng đề án.
"Đổi mới bắt đầu từ đâu ư? Từ đầu! ông Võ Đại Lược đùa. Từ đầu ở đây, theo ông, không có nghĩa cực đoan là phá bỏ toàn bộ cái hiện nay để xây mới, mà trên cái nền hiện nay, để sửa đổi. Nó có nghĩa là phải bắt đầu từ cái đầu chịu suy nghĩ khác, tư duy khác về phát triển. Đồng thời, vấn đề là phải từ những người cao nhất, chịu lắng nghe, dám quyết định và quyết tâm làm đến cùng.
Điều khiến giới tư vấn chính sách băn khoăn là chúng ta đã có được sự thống nhất trong nhận thức về tái cấu trúc kinh tế chưa.
Nguyên ủy viên Bộ Chính trị Phan Diễn cho rằng, phải nhìn rõ được thực trạng tình hình, cũng như khả năng điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, đi sâu phân tích nguyên nhân, kể cả việc có hay không các nhóm lợi ích chi phối. Đồng thời, cũng cần chỉ ra, cơ hội trong khó khăn hiện nay là gì?
Tái cấu trúc kinh tế, theo ông Nguyễn Đình Cung, về bản chất là thay đổi thể chế, cơ chế, công cụ phân bố, quản lý và sử dụng nguồn lực quốc gia, nhất lf vốn đầu tư, nhằm từng bước và liên tục nâng hiệu quả sử dụng nguồn lực, nâng cao năng suất. Kết quả là hình thành một cơ cấu kinh tế phù hợp hơn, hiệu quả hơn. Đó là một nội dung cơ bản của chuyển đổ mô hình tăng trưởng, thay đổi động lực tăng trưởng kinh tế từ việc dựa vào quy mô các yếu tố đầu vào sang dựa vào hiệu quả, tăng năng suất lao động và năng suất các yếu tố tổng hợp.
Với Việt Nam lúc này, đòi hỏi một cuộc đổi mới kinh tế mang tính cách mạng cấp thiết không kém so với tình hình năm 1986, các chuyên gia kinh tế thống nhất với nhau về nhận định ấy. Đáng tiếc, theo bà Phạm Chi Lan, không phải ai cũng đồng thuận được điều đó, nhất là các nhóm lợi ích, bộ phận đang giữ phần quyền và lực lớn nhất, quyết định quá trình tái cấu trúc. Bởi quá trình tái cấu trúc phải là quá trình cải cách vì lợi ích chung, không phải cho vài đại gia hưởng lợi.
Lực cản ấy, liệu cả hệ thống chính trị có đủ quyết tâm và ý chí để vượt qua, ngăn chặn bàn tay các nhóm lợi ích chống lại quá trình đổi mới?
Nhà nước có dám bỏ kinh doanh?
Bàn về đổi mới tư duy để có thể tái cấu trúc nền kinh tế, nguyên Thường trực Ban Bí thư Phan Diễn cho hay, nhận thức của chính ông về kinh tế nhà nước đã khác so với hơn 1 năm trước."Nhận thức đã khác"
Ông cho hay, đầu năm 2010, thảo luận về vị trí của kinh tế Nhà nước, ông cho rằng, nói kinh tế nhà nước là chủ đạo vẫn đúng. Bởi lẽ chúng ta cần một lực lượng trong tay nhà nước, giúp nhà nước thực hiện các ý đồ, định hướng nền kinh tế, làm những việc mà các thành phần kinh tế khác không làm được.
Thế nhưng, qua những chuyến đi khảo sát ở các nước, "nhận thức của tôi (Phan Diễn - pv) về vị trí của kinh tế Nhà nước đã khác".
"Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế rất quan trọng nhưng kinh tế Nhà nước thì chưa chắc", nguyên Thường trực Ban Bí thư nói.
Hàn Quốc là bài học thực tế tạo nên bước chuyển nhận thức ấy.
Đánh giá cao vài trò của Chính phủ trong việc định hướng phát triển kinh tế, đề ra nhiều chủ trương, chính sách, nhưng Hàn Quốc thực hiện được những ý định không phải dựa vào lực lượng kinh tế quốc doanh mà chính là vào lực lượng tư nhân.
Ngay cả tư nhân, nhà nước cũng không quá o bế đối với lĩnh vực cần ưu đãi, và cũng không nên nuông chiều, ưu đãi quá lâu. Hàn Quốc đã từng trả giá khi o bế các cheabol.
Nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan cho rằng "Gốc gác của vấn đề là nhiều tư duy không ổn mà ta ít nhắc tới.
Tư duy của vị trí nhà nước trong nền kinh tế thị trường của ta còn khác nhau và chưa rõ, kể cả nhà nước trung ương và nhà nước địa phương. Ở các nước, chính quyền chủ yếu lo quản lý hành chính nhà ước, không ai đi làm kinh tế cả.
Ông nêu vấn đề: Với các nước GDP là câu chuyện của DN, đâu phải là của nhà nước lo. Ở ta thì khác. Các địa phương được đánh giá qua thành tích tăng trưởng, qua các con số như GDP, và hệ quả tất yếu là họ chạy, xin đầu tư, là chạy theo tư duy nhiệm kì. Mỗi tỉnh là một pháo đài, một đơn vị kinh tế hoàn chỉnh. Không gian kinh tế quốc gia vì thế bị chia cắt thành không gian kinh tế tỉnh, nền kinh tế bị xé lẻ.
Trách nhiệm lo phúc lợi xã hội của Nhà nước cũng thông qua DNNN, tức là vẫn là nhà nước làm kinh doanh, bởi tiền ngân sách rót qua DNNN tới dân.
Thực tế, nền kinh tế VN đang phải trả giá cho những bất cập trong phân vai giữa nhà nước và tư nhân trong kinh tế.
Theo Ban đổi mới và phát triển doanh nghiệp, khu vực này hiện đang sở hữu 70% tổng tài sản cố định của nền kinh tế, chi phối 20% vốn đầu tư của toàn xã hội, 60% tín dụng của hệ thống ngân hàng thương mại, 50% vốn đầu tư nhà nước và 70% nguồn vốn ODA.
Được bảo hộ lớn và ưu đãi nhiều, thế nhưng, khu vực này chỉ tạo ra 25% doanh thu, 37% lợi nhuận trước thuế và 20% giá trị sản xuất công nghiệp.
 |
| "Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế rất quan trọng nhưng kinh tế Nhà nước thì chưa chắc" |
"Khi một quốc gia đưa phần lớn vốn đầu tư nhưng lại không đưa được lực lượng lao động vào một khu vực, và khu vực này lại không thể tự tạo ra được ngân lưu hay không duy trì được tỷ phần đóng góp của mình vào sản lượng của nền kinh tế dù đó được bảo hộ và những lợi thế khác, thì đó không phải là biểu hiện của quản lý kinh tế tốt", GS David Dapice từng cảnh báo như vậy trong một nghiên cứu của ông năm 2003.
"Một khi tư duy không thay đổi, chúng ta sẽ chứng kiến kế hoạch mà Chính phủ đang trình, Quốc hội đang bàn sẽ không thể thay đổi được...Sẽ chẳng có tái cấu trúc đâu", ông Vũ Khoan nói.
Cưỡng lại "xu thế"?
Bàn về chuyện tái cấu trúc, các chuyên gia đều nhấn mạnh nhu cầu xác định rõ chức năng, nhiệm vụ kinh tế của nhà nước trong nền kinh tế thị trường: cái gì cần nhà nước đầu tư, cái gì tư nhân đầu tư. Vốn đầu tư nhà nước sẽ không đổ vào những ngành nghề mà khu vực tư nhân làm được.
Nhà nước không nên sử dụng doanh nghiệp nhà nước như một công cụ điều tiết vĩ mô, điều tiết thị trường hay thực hiện chính sách xã hội.
Điều nghịch lí là, ở Việt Nam, khi tư nhân hào hứng đầu tư thì nhà nước cũng lao vào cạnh tranh, và ngược lại. Việc đầu tư ở cảng Thị Vải - Cái Mép là một ví dụ, khi có tới 3 dự án cảng thuộc liên doanh của Tân Cảng Sài Gòn.
Theo TS Vũ Thành Tự Anh, chương trình kinh tế Fulbright, nên giới hạn hoạt động của DNNN ở mấy lĩnh vực: an ninh, quốc phòng; độc quyền tự nhiên; hàng hóa, dịch vụ thiết yếu và công nghiệp trụ cột. Chỉ cần nêu rõ những ngành ấy là có thể loại bỏ một loạt DNNN hiện nay đang chèn lấn khu vực tư nhân, triệt tiêu cạnh tranh của nền kinh tế.
Chúng ta cần buộc DNNN cạnh tranh bình đẳng; đẩy mạnh cổ phần hóa, kể cả các tập đoàn lớn; chấm dứt DNNN đầu tư tràn lan ra ngoài ngành.
Hơn nữa, "cần hạn chế bắt DNNN phải gánh trách nhiệm phi kinh tế", TS Tự Anh nhấn mạnh. Chúng ta không nên xem việc trách nhiệm ấy là mặc định DNNN phải gánh. Hiện nay, đó là cái cớ để họ vin vào mỗi khi bị thổi còi về tính kém hiệu quả. Những trách nhiệm chính trị - xã hội nếu có, sẽ được áp dụng bằng một hợp đồng riêng với nhà nước với những ràng buộc cụ thể.
Vấn đề là, "chúng ta có dám rũ bỏ chuyện nhà nước kinh doanh không?", nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan nêu câu hỏi.
TS Vũ Thành Tự Anh lấy ví dụ, ngay cả khi cơ quan tham mưu như Bộ KH-ĐT đã nhận diện ra vấn đề, thì việc thay đổi cũng khôn dễ. Chuyện các khu kinh tế ven biển là một ví dụ.
Khi thảo luận, chính Bộ KHĐT cho rằng, con số 15 khu kinh tế ven biển là quá nhiều, mà chưa có khu nào đáng gọi là khu kinh tế. Đến lúc VN phải xem lại, chọn lựa một vài khu kinh tế biển để "làm cho ra hồn"
Thế nhưng, cũng chính Bộ KHĐT lại không cưỡng được xu thế, ít lâu sau lại trình thêm 3 khu kinh tế biển nữa, thành 18 khu, mà mỗi khu chỉ cách nhau 40-50km.
Sự thay đổi ấy, "phải dũng cảm mới có thể thực hiện được", TS Tự Anh nói.
Nghịch lý cắt giảm đầu tư công
Bên hành lang Quốc hội, có đại biểu níu tay Bộ trưởng Bộ Kế hoạch Đầu tư để hỏi nhỏ, sao cũng là dự án nâng cấp cầu yếu, mà địa phương khác được làm, chúng tôi thì không?Xếp gạch giữ chỗ
Trong khi vị tư lệnh ngành kế hoạch - đầu tư, Bộ trưởng Bùi Quang Vinh khẳng định Chính phủ đã "nổ phát súng đầu tiên" trong tái cơ cấu kinh tế ở đầu tư công, bắt đầu bằng chỉ thị số 1792 ngày 15/10 thì việc thực hiện thực tế vẫn còn để ngỏ.
Một phép tính sơ bộ của TS. Vũ Thành Tự Anh, Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright về dự kiến đầu tư của một số quy hoạch cơ sở hạ tầng: sân bay, cảng biển, khu kinh tế ven biển, khu công nghiệp, đường bộ cao tốc, đường sắt cao tốc Bắc - Nam... từ nay đến năm 2020 cho thấy, để thực hiện tất cả những kế hoạch lớn ấy, mỗi năm, Việt Nam sẽ phải chi ra gần 15 tỷ USD.
Trong khi đó, tổng mức đầu tư toàn xã hội Việt Nam, theo Bộ trưởng Kế hoạch Đầu tư là quá thấp, quá nhỏ bé, chỉ 19,9% chi ngân sách. "Năm 2011 giải ngân "chỉ bằng hơn 2 lần công trình đường tàu điện ngầm Bến Thành Suối Tiên....trong khi phải bố trí cho bao nhiêu công trình đường cao tốc, bến cảng của 63 tỉnh thành".
"Chúng ta phê duyệt quá nhiều dự án vượt khả năng nguồn lực hiện có, kế hoạch đầu tư bị cắt khúc ra nhiều năm, còn việc thực hiện dự án thì theo kiểu xếp gạch giữ chỗ", TS Phan Thanh Hà, Vụ phó Vụ Tài chính và Tiền tệ, Bộ KH-ĐT đúc kết.
Các chương trình, kế hoạch được phê duyệt không căn cứ vào nhu cầu của thị trường, sự cần thiết và khả năng tiêu thụ, chưa ưu tiên cho hiệu quả kinh tế, mà theo ý chí chủ quan của số ít người.
Mới đây thôi, ta vừa cấp phép hai dự án sân bay mới: một ở Thanh Hóa và một ở An Giang. Đáng nói là, sân bay An Giang này chỉ cách hai sân bay Cần Thơ và Rạch Giá khoảng 60km. Trong khi đó, sân bay Cần Thơ hiện chỉ hoạt động chưa tới 20% công suất, đang lỗ nặng. Sân bay xây để phục vụ cho ai?
 Đồ họa sân bay An Giang. |
"Không thể trình lên là cắt ngay"
Ủng hộ cắt giảm và tái cấu trúc đầu tư công, thế nhưng, khi đụng vào vấn đề cụ thể ở từng địa phương, từng ngành, câu chuyện không đơn giản.
Khác với kì vọng của nhiều người về việc mổ xẻ giải pháp để tái cấu trúc kinh tế, đại biểu quốc hội lại tranh thủ bày tỏ bức xúc và vận động cho dự án đầu tư của địa phương mình.
Ủng hộ việc cắt giảm đầu tư công, nhưng đại biểu mà đa phần đều nắm các vị trí chủ chốt ở các địa phương vẫn liên tục chất vấn trước việc dự án ở địa phương mình phải phanh ngang xương. Đại biểu than, nhiều công trình hạ tầng cần thiết bị đình đốn, dở dang, gây lãng phí...
Lại có đại biểu níu tay Bộ trưởng Bộ Kế hoạch Đầu tư để hỏi nhỏ, sao cũng là dự án nâng cấp cầu yếu, mà địa phương khác được làm, chúng tôi thì không?
Hèn chi, có đại biểu nhún vai nhận xét "nhìn đoàn đại biểu của dân nhưng không thấy dân, toàn các quan thôi", để "hiểu chuyện" và "có thể nói chuyện".
Về cắt giảm đầu tư công, thực tế, Bộ trưởng Vinh cho hay, đến giờ phút này, Chính phủ chưa cắt một đồng nào trong kế hoạch bố trí vốn năm 2011 của các bộ ngành, địa phương, chưa thu hồi một đồng vốn nào trở lại trung ương.
Cái sự phanh ngang ấy, chẳng qua, bởi ngành nào, địa phương nào cũng đều trót vung tay quá trán từ năm trước, ứng vốn năm sau để làm. Nói cách khác, ngành nào, địa phương nào cũng ăn vào tiền tương lai để dùng cho hiện tại, đến khi được yêu cầu làm đúng thì...
 |
Thế nên, như Bộ trưởng Vinh nói, có nơi vẫn "làm cố, làm liều", tiếp tục dự án dù đã bị yêu cầu dừng lại. Theo báo cáo của UB Kinh tế của Quốc hội, có 330 dự án vượt đèn đỏ về đầu tư của Chính phủ.
Trước đó, tại một cuộc hội thảo về tái cấu trúc đầu tư công, vị cán bộ của Bộ Kế hoạch đầu tư cho rằng, việc giảm vốn đầu tư "rất khó". "Để có dự án, bao nhiêu khâu đã phải hoàn tất, với nhiều công sức và tiền bạc, đâu phải muốn dừng mà được", vị cán bộ này phân trần.
Còn một chuyên gia của một tổ chức quốc tế tại Việt Nam thì nói thẳng, "cắt giảm thế nào được, vì người ta bỏ tiền chạy dự án rồi".
Đề nghị nghiên cứu kĩ chỉ thị số 1792 ngày 15/10 - phát súng đầu tiên của việc tái cơ cấu kinh tế, Bộ trưởng Vinh khẳng định, sẽ không có chuyện mạnh ai nấy làm. "Lần này Thủ tướng và Chính phủ sẽ làm nghiêm. Những dự án làm sai sẽ bị thu hồi lại vốn".
Bản chất của việc tái cấu trúc đầu tư không phải là câu chuyện kĩ thuật như nhiều người vẫn tưởng, mà mấu chốt vẫn là ở ý chí chính trị và bản lĩnh không ngại đụng chạm của Chính phủ. Nếu không, như nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan đã nói "sẽ không có tái cấu trúc đâu!”
Những chức năng điều hành bị bỏ ngỏ
Trong xây dựng luật của Việt Nam, việc phối hợp thường bị hiểu sai là dịch vụ thư tín và chỉ đơn thuần là đóng dấu rồi chuyển tài liệu giữa các cơ quan.
Việt Nam đã và đang thực hiện nhiều cải cách khác nhau nhằm cải tiến cơ cấu điều hành của mình. Cải cách hành chính công và Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2006-2010 là những cuộc cải cách nhằm cải thiện chất lượng điều hành kinh tế, một trong bốn trụ cột phát triển quốc gia. Việt Nam cũng đang thực hiện một số cải cách về quy trình xây dựng luật pháp và nâng cao trách nhiệm giải trình theo hướng minh bạch, công khai và dân chủ hơn.
Phân tích cách thức điều hành bằng quy định của chính phủ Việt Nam, có thể thấy ba chức năng vốn được áp dụng phổ biến trong các nền kinh tế phát triển hầu như chưa được quan tâm đúng mức tại Việt Nam.
Vấn đề cơ bản của bộ máy điều hành ở Việt Nam là sự yếu kém của ba chức năng điều hành cơ bản và các chức năng này hầu như chưa được thể chế hóa và thực hiện một cách có hệ thống trong tất cả bộ máy nhà nước. Ba chức năng đó là:
1. Chức năng hoạch định chính sách (Policy-making function)
2. Chức năng phối hợp chính sách (Policy coordination function)
3. Tính chuyên nghiệp của công tác xây dựng văn bản quy phạm pháp luật (Professionalism of Legal Drafting)
Việc thực hiện thiếu hiệu quả các chức năng cơ bản trên đã làm môi trường thể chế của Việt Nam không thuận lợi cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp và đời sống của người dân.
Chính sách không nghiễm nhiên thành luật
P thứ nhất là chức năng hoạch định chính sách. Ở nhiều nền kinh tế phát triển, quá trình xây dựng quy định xuất phát từ một nhu cầu của xã hội đòi hỏi sự can thiệp của chính phủ để giải quyết, tức là tạo ra một chính sách. Quy trình xây dựng chính sách này bao gồm nhiều bước như nghiên cứu, điều tra khảo sát, lấy ý kiến công chúng và chuyên gia, và đã được các ban soạn thảo của nhiều bộ, ngành tiến hành tại Việt Nam.
 Ảnh LAD |
Trên thực tế, chính "linh hồn" và/hoặc "tinh thần" bên trong hành động can thiệp của chính phủ mới thể hiện bản chất của quy định, tác động dự kiến và quá trình hành động để đạt được kết quả mong muốn. Quy định chỉ là "thể xác" hay phương tiện mang chính sách và được sử dụng để đạt được kết quả tác động mong muốn.
Song quy định có thể không phải là cách can thiệp tối ưu nhất của chính phủ. Nó chỉ là một trong các công cụ mà chính phủ có thể sử dụng để thể hiện lập trường của mình và đáp ứng nhu cầu của xã hội.
Trước hết, sự phân biệt trên thể hiện một cách tiếp cận khác về quy định. Theo đó, quy định không phải là mục tiêu mà chỉ đơn giản là phương tiện giúp đạt tới đích cuối cùng. Do đó, tư duy sản xuất quy định chỉ để phục vụ chính việc sản xuất đi ngược lại với phương pháp tiếp cận này.
Thứ hai, chức năng hoạch định chính sách cho phép phân tích và lấy ý kiến công chúng kỹ hơn ở giai đoạn thiết kế bất kỳ quy định nào. Chức năng này cho phép tranh luận, trao đổi với các bên liên quan chính trong một môi trường an toàn, ở đó tính minh bạch và trách nhiệm giải trình được đảm bảo.
Chức năng này cũng đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách phải có những kỹ năng "phân tích chính sách" chung để có thể áp dụng cho các yêu cầu khác nhau mà không cần đến kiến thức chuyên ngành. Kỹ năng "hoạch định chính sách" là một nhóm kỹ năng chuyên biệt.
Cuối cùng, hoạch định chính sách không nghiễm nhiên dẫn đến việc tạo ra quy định. Một trong những mục đích chính của việc hoạch định chính sách là xác định xem liệu chính phủ có cần thiết phải can thiệp theo cách toàn diện hơn không so với thực tiễn hiện nay ở Việt Nam. Từ đó, chức năng này sẽ giúp chính phủ xác định được các ưu tiên trong Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh hàng năm dựa trên chất lượng chuẩn bị của các đề nghị xây dựng văn bản trong quá trình hoạch định chính sách.
Chức năng này cũng cho phép sử dụng các biện pháp không sử dụng quy định can thiệp trực tiếp, trong đó Nhà nước tạo động lực và môi trường cho sự thay đổi, không áp đặt hướng thay đổi thông qua quy định, vì quy định không phải lúc nào cũng có tác dụng.
Đầu tư để nâng cao chất lượng xây dựng chính sách theo hướng minh bạch và có trách nhiệm giải trình trước khi xây dựng quy định, sẽ mang lại nhiều lợi ích cho Việt Nam.
Ý định cấm người ngực lép, thấp bé lái xe những mong giảm tai nạn giao thông là một ví dụ về giải quyết nhu cầu của xã hội trong nền kinh tế đang phát triển không có chức năng hoạch định chính sách, trong đó ban hành quy định là một can thiệp mang tính tự động của chính phủ. Can thiệp được đề xuất lựa chọn không dựa vào quan điểm hoặc chính sách của chính phủ đã được phân tích về tình hình hiện trạng và môi trường quy định. Quy định này không tập trung vào việc đạt được kết quả dự kiến để giải quyết nhu cầu xã hội một cách thực tế.
Phối hợp đâu phải dịch vụ thư tín
P thứ hai là chức năng phối hợp chính sách. Tại Việt Nam, sự phối hợp trong quá trình xây dựng quy định thường ít hiệu quả. Mặc dù, các ban soạn thảo đều có thành phần là cán bộ của nhiều bộ ngành khác nhau, và mỗi bộ ngành có liên quan đều phải góp ý cho các dự thảo văn bản của các bộ ngành khác, nhưng trong thực tế hoạt động phối hợp chưa được tổ chức tốt. Sự đóng góp của các bộ ngành có đại diện trong một ban soạn thảo phụ thuộc rất nhiều vào năng lực của các cán bộ được cử tham gia các cuộc họp của ban soạn thảo, và năng lực của họ rất khác nhau.
Bên cạnh đó, quá trình lấy và trao đổi ý kiến đóng góp của các bộ ngành có liên quan không phải lúc nào cũng có hiệu quả hoặc mang tính chiến lược như mong đợi.
Vai trò của phối hợp thường bị hiểu sai là dịch vụ thư tín và chỉ đơn thuần là đóng dấu rồi chuyển tài liệu giữa các cơ quan. Tuy nhiên, phối hợp hiệu quả đòi hỏi một tầm nhìn chiến lược nhằm tạo điều kiện cho các thảo luận khó khăn, để đi đến giải pháp và nâng cao chất lượng cho hệ thống thể chế. Vai trò phối hợp này rất khác, đòi hỏi phải có kỹ năng chính trị và mối quan hệ với nội các Chính phủ và các bộ ngành chủ chốt.
Vai trò này cũng đòi hỏi sự điều phối để dẫn dắt việc xây dựng chính sách qua các bình diện khác nhau của quá trình hoạch định chính sách. Chức năng này phục vụ các nhà hoạch định chính sách và giúp quá trình hoạch định chính sách của họ hiệu quả hơn bằng cách đảm bảo các quá trình xây dựng chính sách của cấp dưới có chất lượng tốt để xây dựng sự đồng thuận một cách hiệu quả và dựa trên các phân tích kỹ hơn.
Để phối hợp chính sách tốt hơn, cần xác định rõ một số vai trò giữa các bộ và nguồn lực để hỗ trợ thực hiện các vai trò đó. Ngoài ra, cần có một đơn vị thuộc chính phủ thực hiện chức năng phối hợp chính sách một có cách hệ thống hơn, đơn vị này sẽ chủ động đóng vai trò "chủ trì điều phối" giữa các bộ ngành trực thuộc Chính phủ trung ương. Đơn vị này thường được gọi là Tổ thư ký, thường có sự ủng hộ chính trị, nguồn lực đáng kể và để giúp tạo ra các kết quả tốt hơn về mặt chính sách và pháp luật.
Tách bạch việc lập chính sách và soạn luật
P thứ ba, tính chuyên nghiệp của công tác xây dựng văn bản quy phạm pháp luật. Tại nhiều nền kinh tế phát triển, xây dựng văn bản được thực hiện ở hai công đoạn riêng, đó là (1) hoạch định chính sách; và (2) soạn thảo văn bản pháp luật. Công việc hoạch định chính sách tập trung vào việc phân tích và đề xuất lựa chọn chính sách.
Trong khi đó, công việc soạn thảo văn bản pháp luật là lĩnh vực dành riêng cho các chuyên gia pháp lý trình độ cao. Các chuyên gia này có nhiệm vụ thể hiện nội dung chính sách của chính phủ thành ngôn ngữ luật phù hợp với khung pháp lý và các yêu cầu của hệ thống pháp luật. Các chuyên gia hoạch định chính sách phối hợp với các chuyên gia pháp lý nhằm đảm bảo quy định (thể xác hay phương tiện) phản ánh đúng ý định và các yêu cầu của chính sách (linh hồn hay tinh thần).
Tại Việt Nam, hai chức năng này chưa được tách bạch và chuyên môn hóa. Các cán bộ của bộ ngành, không phải lúc nào cũng là chuyên gia pháp lý, được giao trách nhiệm thực hiện công việc soạn thảo văn bản pháp luật.
Thêm vào đó, công tác soạn thảo văn bản của họ này còn được thực hiện trong bối cảnh việc phân tích chính sách không được thực hiện hoặc thiếu đầy đủ. Điều này dẫn đến sự thiếu nhất quán, không đồng bộ của hệ thống pháp luật và tạo ra rủi ro thể chế trong một môi trường điều hành chồng chéo, mâu thuẫn và thiếu thống nhất.
Phương pháp luận trong xây dựng quy định đóng vai trò quan trọng đối với việc nâng cao chất lượng thể chế tại Việt Nam. Phương thức soạn thảo quy định mới là thiết yếu đối với việc cải thiện môi trường thể chế. Nếu ba chức năng trên được giới thiệu và tăng cường thì quy trình xây dựng luật pháp sẽ được cải thiện, từ đó nâng cao hiệu quả và năng lực của Nhà nước theo hướng tạo các lợi ích thực cho xã hội.
---
Bài viết về thách thức trong việc thực hiện chương trình cải thiện chất lượng quy định tại Việt Nam, giúp nhìn rõ thực trạng để từ đó cải cách thể chế. Tiêu đề phụ do Tuần Việt Nam đặt.
(*) Faisal Naru là Cố vấn trưởng về cải cách thể chế của Dự án Sáng kiến Cạnh tranh Việt Nam của Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ USAID/VNCI.
TS Nguyễn Đình Cung là Phó viện trưởng, Viện Quản lý Kinh tế Trung ương thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư.
Theo dân gian, giá là một món ăn tăng cường và bồi bổ sinh lực cơ thể rất tốt. Nhưng đó là "giá đỗ". Không ngọt ngào thanh mát như giá đỗ, "giá cả" vang lên trong tâm thức người dân với gần như một chiều duy nhất - "giá tăng".
Hệ quả thông thường là tạo áp lực mòn mỏi lên sinh lực cơ thể, khi chi tiêu của người dân vào những nhu cầu thiết yếu như điện, nước, nhiên liệu, lương thực, thực phẩm,.v.v. đã chiếm phần lớn thu nhập.
Khác với thời bao cấp, khi những hàng hoá dịch vụ cơ bản được nhà nước phân phối theo chỉ tiêu pháp lệnh, nền kinh tế mở cửa hội nhập phải tuân theo những quy luật thị trường. Giá cả cũng vậy. Nhưng yếu tố cốt lõi để tạo ra một mặt bằng giá cả khiến người dân cảm thấy mát ruột lại nằm trong tay các chủ thể nắm giữ và tác động tới chính sách và công cụ điều tiết thị trường.
Đã hai mươi năm trôi qua kể từ khi Việt Nam ban hành Bộ Luật Công ty, qua đó lần đầu tiên cho phép thành phần kinh tế tư nhân chính thức tham gia nền kinh tế. Kể từ đó, kinh tế tư nhân đã đóng vai trò to lớn trong sáng tạo, đổi mới, tăng GDP, tạo việc làm. Tuy nhiên, trong bản Kế hoạch Phát triển Kinh tế Xã hội 5 năm 2011 - 2015, tư tưởng sử dụng kinh tế nhà nước làm chủ đạo cho đường lối phát triển vẫn được khẳng định. Từ định hướng đó, những lĩnh vực quan trọng mang tính chất xương sống của nền kinh tế vẫn nằm dưới sự quản lý trực tiếp hoặc gián tiếp của Nhà nước.
Quan sát những tranh luận về giá điện, giá xăng gần đây, có cảm giác rằng câu chuyện sẽ không có hồi kết nếu thiếu sự bóc tách rạch ròi giữa chức năng và mục tiêu của doanh nghiệp. Một đằng là nhiệm vụ đảm bảo an sinh xã hội và một đằng là lợi ích của các doanh nghiệp nhà nước kinh doanh mặt hàng thiết yếu của nền kinh tế.
Một khi đã là thiết yếu, tức là ai cũng cần, thì về lý thuyết, hàng hoá dịch vụ đó vẫn có thể mang lại lợi nhuận cao, dù chỉ được bán với giá tối thiểu trên mức giá thành sản phẩm. Quy mô thị trường lớn và sự đảm bảo sức mua dồi dào sẽ giúp cho doanh nghiệp nhanh chóng quay vòng vốn, tích luỹ để tái đầu tư cho sản phẩm mới và quay lại cung cấp cho thị trường.
 |
| Quan sát những tranh luận về giá điện, giá xăng gần đây, có cảm giác rằng câu chuyện sẽ không có hồi kết nếu thiếu sự bóc tách rạch ròi giữa chức năng và mục tiêu của doanh nghiệp. |
Trong trường hợp các doanh nghiệp có vị thế như vậy mà lại cho kết quả kinh doanh tiêu cực, sẽ có hai khả năng xảy ra. Hoặc là có vấn đề trong khâu thiết lập giá thành sản phẩm, hoặc khả năng sử dụng đồng lãi thu được từ giá thành tới giá bán không hiệu quả. Cả hai lý do này đều được chỉ ra trong những báo cáo gần đây về doanh nghiệp nhà nước - năng suất thấp trong hoạt động sản xuất kinh doanh và đầu tư ngoài ngành tràn lan [1].
Chính sách kinh tế, nếu không được lưu tâm kỹ lưỡng, có thể góp phần nuôi dưỡng nhược điểm cố hữu của doanh nghiệp nhà nước, chủ thể bị chi phối bởi cả hai mục tiêu, ổn định thị trường và tạo ra lợi nhuận trên vốn của chủ đầu tư. Trong điều kiện hoạt động lý tưởng, môi trường kinh doanh minh bạch, điều này đã là một thách thức.
Còn khi nền kinh tế chuyển đổi vận hành chưa tuyệt đối theo cơ chế thị trường thực thụ, không tránh khỏi những hoài nghi về sự chồng lấn giữa hai mục tiêu trong hành vi kinh doanh, ví dụ một quyết định kinh doanh tuy mang danh ổn định thị trường, song có thể ẩn chứa mục đích kiếm lời.
Áp lực để giá thành sản phẩm có mức thấp nhất và sử dụng đồng lãi sản sinh từ giá bán sản phẩm một cách tốt nhất thường nở rộ trong một thị trường giàu tính cạnh tranh. Mọi nhà cung cấp cho thị trường đều phải chú trọng vào hai khâu này để giá bán hàng hoá dịch vụ ở mức hợp lý nhất và kết quả là người tiêu dùng hưởng lợi.
Trong số các thị trường nền tảng, viễn thông là lĩnh vực điển hình cho sự thành công của chính sách tạo dựng tính cạnh tranh. Kể từ khi thị trường này được kích thích cạnh tranh với nhiều nhà cung cấp khác nhau, giá cước ngày càng giảm và dịch vụ ngày càng tăng, đưa Việt Nam thành một trong những nơi có chi phí viễn thông và internet vào loại thấp nhất Châu Á.
Khi giá cả cho phép nhiều người mua hơn và mua được hàng hoá dịch vụ nhiều hơn, chính thị trường đã góp phần đảm bảo được lợi ích của xã hội. Bài học từ thị trường viễn thông có thể được sử dụng để tham chiếu cho các thị trường nền tảng khác, trước hết từ góc độ minh bạch chính sách, giảm thiểu bao cấp và tăng tính cạnh tranh. Hay nói cách khác, cạnh tranh công khai và bình đẳng giữa các chủ thể sẽ là món "giá đỗ" bồi bổ sức khoẻ cho nền kinh tế và rộng hơn, cho toàn xã hội.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Có ý kiến gì không?