LTS: Có thể nói trong quá trình bình thường hoá và phát triển quan hệ Việt - Mỹ gần 4 thập kỷ qua, ông Lê Văn Bàng là người chứng kiến và tham gia ở các mức độ khác nhau hầu như từ đầu tới cuối.
Từ một chuyên viên theo dõi tình hình thực hiện Hiệp định Paris, theo dõi báo chí và dư luận Mỹ để báo cáo cho lãnh đạo Bộ Ngoại giao và Bộ Chính trị, đến vị trí phụ trách quan hệ của Vụ Bắc Mỹ.
Từ một trưởng phòng liên lạc, đại biện lâm thời, rồi trở thành đại sứ Việt Nam đầu tiên tại Mỹ.
Thôi chức thứ trưởng ngoại giao vào đầu năm 2008, ông lại tham gia dự án KX03 về chính sách đối ngoại của Đảng, trong đó phần của ông là quan hệ song phương Việt - Mỹ trong các mối tương quan song phương và đa phương khác.
Kể từ tháng 4. 2011, ở tuổi 64, ông lại tham gia vào một chương trình khác liên quan đến hai quốc gia nhiều duyên nợ này - dự án bệnh viện Việt - Mỹ.
Tuần Việt Nam xin giới thiệu của trao đổi với cựu Thứ trưởng Ngoại giao Lê Văn Bàng về những dấu mốc trong tiến trình bình thường hoá quan hệ Việt - Mỹ, với cả những nỗ lực xích lại gần nhau và những hiểu lầm, những bước tiến và bước hụt, trong những bối cảnh lợi ích của hai bên tham gia tiến trình này bị tác động, chi phối bởi những lợi ích trong những mối quan hệ khác.
- Nhà báo Huỳnh Phan: Lần đầu tiên ông tiếp xúc với người Mỹ là khi nào?
- Cựu Thứ trưởng Ngoại giao Lê Văn Bàng:Đó là khi ông Henry Kissinger vào Hà Nội đầu năm 1973 (10.1-13.1), do ông Lê Đức Thọ mời, trước khi hai bên chính thức ký Hiệp định Paris vào 27.1.1973. Một dịp may bất ngờ đối với một nhân viên ngoại giao mới vào ngành được vài tháng như tôi (ông Lê Văn Bàng vào Bộ Ngoại giao tháng 10.1972, sau khi tốt nghiệp đại học ở Cuba, chuyên ngành tiếng Anh - TG).
Đoàn của ông Kissinger đến Nội Bài vào buổi tối. Khi đó, sân bay Nội Bài còn tung toé hết lên, chỉ được mỗi cái đường băng là tử tế. Tôi được giao toàn bộ nhóm phi công chuyên cơ, khoảng 20 người, làm hướng dẫn và phiên dịch cho họ.
Tuy vậy, tôi vẫn có hai kỷ niệm đáng nhớ về ông Kissinger.
Kỷ niệm thứ nhất là khi dẫn cả đoàn ông Kissinger đến thăm Bảo tàng Mỹ thuật (ở đường Nguyễn Thái Học), nhân dân nghe tin có Kissinger đến, họ tập trung rất đông dưới sân bảo tàng biểu tình phản đối. Nhiều người còn cầm đá, cầm gạch, bịt chặt cửa không cho đoàn ra.
Tôi cảm thấy căng quá. Hà Nội vừa mới trả qua đợt tàn phá kinh khủng của B52 Mỹ suốt 12 ngày đêm mà. Tuy nhiên, cuối cùng, chúng tôi cũng dẫn được đoàn Kissinger ra ngoài theo lối cửa sau, ra đường Cao Bá Quát.
Kỷ niệm thứ hai là khi dẫn ông tới Bảo tàng Lịch sử. Khi nghe dịch cái biển ghi 4 câu thơ "Nam quốc sơn hà Nam đế cư/ Tuyệt nhiên định phận tại Thiên thư/ Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm/ Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư", ông ấy nói luôn: "Đây là Điều khoản 1 của Hiệp định Paris (khẳng định độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam)".
 |
| Cựu Thứ trưởng Ngoại giao Lê Văn Bàng |
Trước đó, tôi cũng đọc nhiều về Kissinger, và, khi gặp, tôi cảm nhận ông quả là một người giỏi giang, uyên bác, và có nhiều mưu mẹo. Hơn nữa, đối đầu được với ông Lê Đức Thọ trên bàn đàm phán suốt 4 năm ròng chắc hẳn không phải tay vừa.
Ý ông muốn nói đến việc ông Kissinger đã khéo léo "đẩy" cam kết cụ thể phía Mỹ trong viện trợ giúp hàn gắn vết thương chiến tranh và tái thiết thời hậu chiến ở Việt Nam (3,25 tỷ USD viện trợ không hoàn lại trong 5 năm và khoảng 1-1,5 tỷ USD viện trợ lương thực và hàng hoá), như ông Lê Đức Thọ đã kiên quyết đòi hỏi, sang bức công hàm của Tổng thống Richard Nixon gửi Thủ tướng Phạm Văn Đồng (ngày 1.2.1973)?
Hơn nữa, trong bức công hàm này, Tổng thống Nixon còn gài thêm rằng "mỗi thành viên thực hiện theo những quy định của Hiến pháp của mình". Theo qui định của Hiến pháp Mỹ, có viện trợ không và viện trợ bao nhiêu là do bên lập pháp quyết định, chứ không phải bên hành pháp.
Đúng vậy. Và không ngờ đó lại là chỗ nghẽn trong đàm phán bình thường hoá giữa Việt Nam và Mỹ trong những năm sau đó.
Trong cuộc Chiến tranh Việt Nam, phía Việt Nam đã chiến thắng khi buộc Mỹ phải ký hiệp định hoà bình và rút quân khỏi miền Nam Việt Nam. Thế nhưng, tiếp nhận một đất nước bị tàn phá vào thời điểm thống nhất đất nước, cộng với kinh tế ngày càng khó khăn những năm sau đó, yêu cầu kiên quyết của phía Việt Nam là Mỹ viện trợ để tái thiết, theo điều khoản 21 của hiệp định, là hoàn toàn hợp lý.
Tuy nhiên, kể từ khi Tổng thống Jimmy Carter của Đảng Dân chủ lên nắm quyền (đầu năm 1977), và thể hiện mạnh mẽ mong muốn bình thường hoá quan hệ với Việt Nam, ông ta lại vấp phải một thách thức rất lớn từ phái Cộng hoà trong Quốc hội.
Khi thấy vấn đề MIA/POW (người mất tích trong chiến tranh và tù binh) của Mỹ bị phía Việt Nam gắn với điều 21 của Hiệp định, và cả bức thư hứa hẹn của Tổng thống Nixon, những nghị sĩ Cộng hoà đã phản ứng rất mạnh. Đỉnh điểm là đầu tháng 5.1977, khi Mỹ và Việt Nam bắt đầu đàm phán bình thường hoá ở Paris, Hạ viện Mỹ đã bỏ phiếu cấm bất kỳ viện trợ nào cho Việt Nam.
Có phải đó là lý do, trong chuyến đi một số nước châu Á vào tháng 7.1978, Thứ trưởng Ngoại giao Phan Hiền đã tuyên bố với báo chí quốc tế là Việt Nam không yêu cầu thực hiện điều 21 của hiệp định nữa, hay không? Bởi trong ba vòng đàm phán trong năm 1977 ở Paris, do chính ông Phan Hiền làm trưởng đoàn, Việt Nam luôn coi việc thực hiện điều 21 là điều kiện tiên quyết để bình thường hoá.
Tôi nghĩ còn có thêm một lý do quan trọng khác nữa. Đến lúc đó, lãnh đạo Việt Nam đã nhận thức được tình hình đã thay đổi quá nhiều, nhất là sự căng thẳng với Trung Quốc, với việc cắt viện trợ và rút chuyên gia về nước, và Campuchia, khi chính quyền Khmer Đỏ đã có các cuộc xâm phạm biên giới phía Tây Nam, lên tiếng đòi xem lại vấn đề phân định lãnh thổ giữa hai nước, cũng như cắt đứt quan hệ ngoại giao.
Việt Nam, lúc đó, đã đồng ý vào COMECON (Hội đồng Tương trợ Kinh tế), chuẩn bị ký một hiệp ước đồng minh với Liên Xô, và cho phép hải quân của họ sử dụng Cảng Cam Ranh. Đổi lại, Liên Xô cam kết tăng viện trợ cho Việt Nam.
Tức là đến thời điểm đó, lãnh đạo Việt Nam đã có sự chuyển hướng chiến lược. Và, như vậy, nhu cầu tái thiết từ viện trợ của Mỹ không còn quan trọng như trước nữa.
Tức là chính sức ép từ phía Bắc, và phần nào đó từ phía Tây Nam, đã khiến lãnh đạo Việt Nam quyết định phải nhanh chóng bình thường hoá vô điều kiện với Mỹ?
Đúng vậy. Trước sức nóng chủ yếu từ phương Bắc, nếu khộng có luồng gió ôn hoà từ phía Tây thì căng lắm. Và, vì vậy, vào tháng 9.1978, Việt Nam cử một trưởng đoàn mới là Thứ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch sang đàm phán kín với Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ Holbrooke, chấp nhận bình thường hoá vô điều kiện.
Thoả thuận xong với ông Holbrooke, ông Thạch chờ suốt mà không có câu trả lời từ Bộ Ngoại giao Mỹ. Sự nhượng bộ của Việt Nam đã quá muộn, bởi, trong thời gian đó, đã có những biến chuyển mạnh mẽ của tình hình thế giới, và Mỹ không thể ứng xử như cũ. Bình thường hoá quan hệ với Trung Quốc lúc đó là ưu tiên hàng đầu của Mỹ.
Mike Morrow, người đầu tiên phỏng vấn được ông Nguyễn Cơ Thạch khi ông lên nhậm chức Bộ trưởng Ngoại giao năm 1980, có kể rằng, trong cuộc phỏng vấn đó, ông Thạch tiết lộ rằng ông đã nói thẳng với người đồng cấp Holbrooke rằng Mỹ không cần phải lựa chọn giữa Trung Quốc và Việt Nam. Tức là có thể bình thường hoá quan hệ với Trung Quốc, rồi sau đó với Việt Nam.
Việc Vụ trưởng Vụ Bắc Mỹ Trần Quang Cơ, người sang New York cùng ông Thạch hồi tháng 9.1978, còn cố chờ sang cả tháng 1.1979, tức là sau khi Mỹ đã ký thoả thuận xong với với Trung Quốc, càng khẳng định cho quyết tâm "còn nước còn tát" này của phía Việt Nam.
Đúng là Việt Nam đã thực sự hy vọng sẽ bình thường hoá được với Mỹ trong thời gian đó. Tôi còn nhớ là đã được Bộ Ngoại giao cử vào biên chế đại sứ quán tương lai, phụ trách mảng văn phòng. Tuy đại sứ chưa chọn, nhưng biên chế sứ quán thì đâu vào đấy. Tháng 12.1978, Bộ Ngoại giao Mỹ còn chuyển cho phía Việt Nam ảnh chụp toà đại sứ ở Washington D.C. của chính quyền Sài Gòn cũ nữa.
Tức là chúng ta đã tính đến việc lập ngay sứ quán khi thoả thuận bình thường hoá được ký kết.
 |
| Tổng thống Mỹ Bin Clin-tơn tiếp Đại sứ Lê Văn Bàng tại Lễ trình Quốc thư. |
Ông có ý kiến gì về nhận định đó?
Tôi nghĩ ông ta hoàn toàn chính xác khi nói tới nỗ lực của Tổng thống Carter trong việc lấy lại hình ảnh và ảnh hưởng của Mỹ ở Trung Mỹ, và Mỹ La tinh nói chung. Bởi, sau Việt Nam, Mỹ thất thế cả về uy tín lẫn kinh tế, và Liên Xô đã tranh thủ mở rộng ảnh hưởng, rất mạnh. Họ vươn tay tới Angola, Mozambique, hay Ethiopia ở châu Phi, và nhất là Nicaragua - một quốc gia nằm ngay "sân sau" của Mỹ.
Nhưng quan trọng hơn, Mỹ đã phải tập trung vào "con bài" Trung Quốc, dựa trên cơ sở sự bất đồng sâu sắc giữa Liên Xô và Trung Quốc, nhằm thay đổi cán cân quyền lực trên thế giới giữa Mỹ và Liên Xô.
Đến thời điểm lãnh đạo Việt Nam thực sự mong muốn bình thường hoá ngay với Mỹ, phía Mỹ lại chưa muốn. Bởi, như vậy, họ khó thúc đẩy bình thường hoá và cải thiện quan hệ với Trung Quốc được.
Tóm lại, Việt nam đã đi gần đến nơi, nhưng câu chuyện chiến lược đã cản trở. Việt Nam đã tình cờ rơi vào ván bài chiến lược của các nước lớn, và lại là một con bài chẳng mấy quan trọng, có thể bị "dập" bất cứ lúc nào.
Khi Việt Nam đưa quân vào Campuchia cuối năm 1978, mọi mối tiếp xúc hầu như bị cắt đứt. Ngay cả vấn đề MIA/POW, một trong những lời hứa của ông Jimmy Carter với hiệp hội những gia đình có người Mỹ mất tích trong chiến tranh khi tranh cử, Mỹ cũng chẳng quan tâm nữa.
Thậm chí đến năm 1981, khi chúng tôi đã chuẩn bị rất kỹ một chuyến thăm cho ông Andrew Young, cựu Đại sứ Mỹ tại Liên Hiệp Quốc và cựu cố vấn của Tổng thống Carter, Bộ Ngoại giao Mỹ dưới thời Tổng thống Ronald Reagan vẫn không chấp thuận cho họ sang Việt Nam.
Mọi chuyện phải chờ đến năm 1985, Mỹ mới quay lại Việt Nam...
Việt Nam với nước lớn hay chuyện lòng tin và lợi ích
Chúng ta phải phân biệt những cản trở mang tính kỹ thuật, và lợi ích thực sự của Mỹ ở Đông Nam Á, Đông Á - Thái Bình Dương. Điều này đặc biệt quan trọng trong quá trình xây dựng mối quan hệ đối tác chiến lược, và các mối quan hệ cụ thể trong từng lĩnh vực. Bởi ở mỗi thời điểm những cản trở mang tính kỹ thuật lại rất khác nhau.Tại sao ông lại cho rằng từ năm 1985 người Mỹ mới thực sự quan tâm lại tới Việt Nam?
Tình hình thế giới và khu vực từ lúc đó đã quá thay đổi.
Thứ nhất, sự đe doạ của Liên Xô không còn nữa, với việc ông Michail Gorbachev lên nắm quyền vào đầu tháng 3.1985, và tiến hành perestroika (cải tổ). Họ, một mặt, phải tập trung vào giải quyết vấn đề của chính mình, và, mặt khác, lại mở cửa với phương Tây, hoà dịu với Mỹ.
Thứ hai, cũng chính vì vậy, con bài Trung Quốc đối với người Mỹ cũng bị giảm giá trị theo. Đó là chưa nói sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc khiến họ cũng gặp phải những vấn đề của mình, và trong quan hệ với Mỹ. Đỉnh điểm là sự kiện Thiên An Môn năm 1989, khiến quan hệ Trung - Mỹ trở nên căng thẳng.
Thứ ba, yếu tố khu vực cũng có sự tác động tích cực với tiến trình Việt - Mỹ. Các nước ASEAN tuy vẫn phản đối Việt Nam về chuyện đưa quân sang Campuchia, nhưng đã có những nỗ lực muốn giảm sự đối đầu trong khu vực để chuyển sang đối thoại. Bởi năm 1985 cũng là lần đầu tiên Việt Nam đưa ra tuyên bố trước quốc tế là sẽ hoàn thành rút quân khỏi Campuchia trước năm 1990.
Chẳng hạn như sáng kiến "Jakarta Cocktail" (Tiệc rượu Jakar ta) của Ngoại trưởng Indonesia Ali Alatas giúp cho 4 phái kháng chiến Campuchia ngồi với nhau, và các nước Đông Dương và ASEAN gặp nhau không chính thức (JIM1 và JIM2)...
Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, bản thân trong nội bộ Việt Nam cũng có sự thay đổi mang tính bước ngoặt. Đại hội Đảng đã khẳng định quyết tâm mở cửa và hội nhập của Việt Nam để thoát khỏi thế bị bao vây, cô lập.
Về đối ngoại, đây cũng là dấu mốc chính thức cho chủ trương đối thoại thay cho đối đầu - tiền đề cho quá trình bình thường hoá quan hệ, không chỉ riêng với Mỹ.
Nhưng tại sao phải mất tới 10 năm, với ba nhiệm kỳ tổng thống nữa (Reagan, Bush cha và Clinton), hai nước mới có thể chính thức hoàn tất việc bình thường hoá quan hệ ngoại giao?
Cuối năm 1986, ngay trước Đại hội Đảng VI của Việt Nam, phía Mỹ có cử một đoàn do hai hai thượng nghị sĩ là Hart và Lugar dẫn đầu vào Việt Nam. Họ vào gặp Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch, nói rằng tình hình khu vực thay đổi và phía Mỹ muốn đối thoại với Việt Nam. Hai điều kiện họ đưa ra để nối lại đàm phán bình thường hoá là giải quyết vấn đề POW/MIA và Việt Nam phải rút quân khỏi Campuchia.
Bộ trưởng Thạch hiểu câu chuyện, hiểu người Mỹ, và ông biết Việt Nam phải hợp tác tốt trong vấn đề POW/MIA thì Mỹ mới bỏ cấm vận kinh tế, trước khi bình thường hoá quan hệ.
Ông nói với phía Mỹ rằng đây là vấn đề nhân đạo nên hai bên cùng thể hiện thiện chí với nhau, và đề xuất mở hai diễn đàn: một diễn đàn về POW/MIA, và diễn đàn kia về việc giúp đỡ những người bị tàn tật trong chiến tranh với chân tay giả, xe đẩy... Phía Mỹ thấy có thể chấp nhận được, và OK ngay.
Phải nói ông hành động rất khôn khéo, vẹn cả đôi đường.
Nhưng cho dù Việt Nam đã hoàn tất việc rút quân vào tháng 9.1989, đến tận năm 1991, phía Mỹ vẫn chưa tin. Họ bảo rằng biết đâu Việt Nam rút ở đầu này, nhưng lại vào Campuchia ở đầu khác.
Còn đối với vấn đề POW/MIA, trong Quốc hội Mỹ có nhiều nghị sĩ, nổi bật nhất là Thượng nghị sĩ Đảng Cộng hoà Bob Smith, của bang New Hampshire, luôn dùng luận điểm này để chống bình thường hoá với Việt Nam. Ông Bob Smith này luôn nói là Việt Nam vẫn còn giam giữ tù binh Mỹ, và điều này tác động đến lòng người ở Mỹ rất mạnh, nhất là đối với hiệp hội những gia đình có người thân mất tích trong chiến tranh và một số tổ chức cựu binh Mỹ.
Tôi còn nhớ là sang đến nhiệm kỳ của Tổng thống George H.W. Bush (cha), khoảng năm 1990-1991 gì đó, có một đoàn của Mỹ sang Việt Nam, và yêu cầu cho phép họ kiểm tra xem Việt Nam còn giam giữ tù binh Mỹ hay không. Ông trợ lý ngoại trưởng Mỹ, tôi không nhớ tên, nói: "Sau khi ăn cơm trưa ở Nhà khách Chính phủ, các ông đưa chúng tôi sang Sân bay Gia Lâm, có một trực thăng chuẩn bị sẵn ở đó. Lúc đó chúng tôi mới nói cần đi đâu."
Bộ trưởng Thạch lại quyết định ngay: Phải chấp nhận mới xây dựng được lòng tin. Lên máy bay, họ chỉ về phía Nam, đến một khu rừng ở Thanh Hoá, đến một cái trại giam tù binh thời chiến tranh, lán trại đã mục nát. Chúng tôi chỉ cho họ xem cỏ mọc dày hết cả lối đi, tức là đã lâu lắm rồi không có người qua lại, lúc đó họ mới tin.
Rồi sang thời của Tổng thống Bill Clinton, khi Việt Nam và Mỹ đã thoả thuận rằng Mỹ sẽ bỏ cấm vận vào mùa hè năm 1993, và thiết lập quan hệ ngoại giao ở mức cơ quan liên lạc, sau chuyến đi của đặc phái viên tổng thống, cựu ngoại trưởng Edmund Musky vào tháng 4 năm đó, thì bên Mỹ lại rộ lên chuyện "tài liệu Nga".
 |
| Cựu Thứ trưởng Ngoại giao Lê Văn Bàng |
Câu chuyện đầu đuôi thế nào nhỉ, thưa ông?
Một nhân vật chống Việt Nam rất mạnh tên là Stephen Morris, làm tại Đại học John Hopkins, đã tung ra bản tài liệu đó và nói rằng ông ta đã lấy được khi qua Moscow. Theo tài liệu này, Trung tướng Trần Văn Quang đã báo cáo với Bộ Chính trị Việt Nam liên quan đến những tù binh Mỹ được gửi sang Liên Xô.
Thế là Chính phủ Mỹ liền tập trung điều tra, yêu cầu gọi Tướng Quang và những người Nga có liên quan trả lời về nghi vấn này. Trong khi đó, Đại tá tình báo Nga Kalugin lại đổ thêm dầu vào lửa, khi phát biểu rằng vấn đề này là có thật.
Vì tài liệu đó mà cần thời gian xác minh, loại bỏ hiểu lầm. Nhưng chuyến đi của ông Musky coi như thất bại. Những gì mà cả hai chính phủ kỳ vọng đã bị vô hiệu hoá.
Tôi vẫn còn nhớ, đầu năm 1993, Bộ Ngoại giao đã cử tôi đi làm đại sứ tại Liên Hợp Quốc, với tâm thế là sẽ đi Washington D.C. để thành lập cơ quan liên lạc, và bàn giao nhiệm vụ ở LHQ cho người phó của tôi là ông Ngô Quang Xuân.
Và đến tháng 7.1993, Tổng thống Clinton chỉ tiến thêm được một bước nữa trong việc tiếp tục nới lỏng cấm vận, khi quyết định cho Việt Nam tiếp cận các khoản vay của Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF). Còn việc thiết lập cơ quan liên lạc hai bên phải chờ thêm một năm rưỡi nữa (1.1995), sau khi Tổng thống Clinton dỡ bỏ hoàn toàn lệnh cấm vận kinh tế gần một năm trước đó (3.2.1994).
Công việc của ông với tư cách là Trưởng phòng Liên lạc, cho tới khi Tổng thống Bill Clinton tuyên bố bình thường hoá quan hệ Mỹ - Việt, và ông trở thành Đại biện Lâm thời?
Thì vẫn tiếp tục thúc đẩy vấn đề POW/MIA. Ngoài ra là các vấn đề nhân đạo và giải quyết những tồn đọng trong chiến tranh.
Chẳng hạn phía Mỹ đòi Việt Nam phải trả khoản tiền hơn 200 triệu USD do công dân Mỹ để lại ở Sài Gòn khi di tản vào tháng 4.1975, như nhà, ô tô, tài sản....
Chủ yếu là do họ tự kê khai và qui ra tiền thôi, nhưng đàm phán đi đàm phán lại, rút cục, chúng ta vẫn phải chấp nhận. Nhưng, đổi lại, phía Mỹ đã hứa dùng toàn bộ số tiền này để giúp Việt Nam trong lĩnh vực giáo dục, và đưa vào quỹ học bổng Fulbright, mỗi năm chi đâu khoảng 6-7 triệu USD.
Món nợ của quá khứ đã trở thành khoản đầu tư cho tương lai.
Với tư cách là người tham gia từ đầu tới cuối tiến trình bình thường hoá quan hệ ngoại giao với Mỹ, và cũng là đại sứ Việt Nam đầu tiên ở Mỹ, ông nhìn nhận thế nào về tiến trình này?
Kể từ thời điểm bình thường hoá đến tận bây giờ, vị trí địa chiến lược của Việt Nam ở Đông Nam Á đã đóng vai trò quyết định trong những quyết định lớn Mỹ trong quan hệ với Việt Nam. Dù quan hệ của họ với Trung Quốc vẫn tiếp tục cải thiện, nhưng họ vẫn cần có thêm những mối quan hệ cho nặng đồng cân. Đó là lý do họ duy trì và củng quan hệ với Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và các nước Đông Nam Á khác, họ vẫn chủ trương mở rộng quan hệ với chúng ta, từ ngoại giao sang thương mại, giáo dục, và cả an ninh, quốc phòng nữa.
Nói tóm lại, Mỹ luôn tính tới Việt Nam trong việc đàm phán và quan hệ với các cường quốc khác.
Tuy nhiên, có thể quyết sách dựa trên lợi ích là vậy, nhưng giải quyết các vấn đề nội bộ lại là chuyện khác. Cho nên tuy Clinton muốn xoá bỏ cấm vận, bình thường hoá, hay đạt thoả thuận thương mại song phương, ông vẫn cần những ông nghị sĩ cả hai đảng đứng đằng sau, nhất là những thượng nghị sĩ vốn là cựu binh John Kerry, hay John McCain, để hỗ trợ ông.
Chúng ta phải phân biệt những cản trở mang tính kỹ thuật và lợi ích thực sự của Mỹ ở Đông Nam Á, Đông Á - Thái Bình Dương. Điều này đặc biệt quan trọng trong quá trình xây dựng mối quan hệ đối tác chiến lược, và các mối quan hệ cụ thể trong từng lĩnh vực. Bởi ở mỗi thời điểm những cản trở mang tính kỹ thuật lại khác nhau.
Giải mã về "Mr. America" Nguyễn Cơ Thạch
Tôi thấy ông mấy lần nhắc tới cố Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch. Ấn tượng của ông như thế nào về vai trò của ông Thạch trong tiến trình này?
Nói đến tiến trình bình thường hoá quan hệ Việt - Mỹ, về phía Việt Nam, người đầu tiên phải nhắc đến là ông Nguyễn Cơ Thạch, đặc biệt là từ khi ông trở thành bộ trưởng ngoại giao. Đồng thời là Uỷ viên BCT và Phó Thủ tướng Chính phủ, ông có vai trò quan trọng trong việc hoạch định chính sách đối ngoại của Việt Nam. Ông là người luôn chủ động tìm kiếm các kênh khác nhau để thúc đẩy tiến trình này.
Tôi còn nhớ giai đoạn 1987-1988, hai bên vẫn gặp nhau để bàn thảo những công việc liên quan tới POW/MIA, nhưng phía Mỹ yêu cầu không đưa vấn đề bỏ cấm vận vào chương trình làm việc. Họ không được phép của chính phủ Mỹ.
Ông Thạch bảo phải tìm thêm một kênh nữa để có thể nói chuyện về bỏ cấm vận và bình thường hoá. Thế là vào mùa thu năm 1988, ông đã viết thư cho ông William Sullivan, người đồng cấp với ông trong đàm phán Hiệp định Hoà bình Paris và ông vẫn giữ được quan hệ kể từ đó.
Ông Sullivan có sang London gặp Đại sứ Việt Nam tại đó. Rồi từ London, ông Thạch mời ông Sullivan sang đây, và họ có thể nói chuyện nhiều thứ, chứ không bị bó buộc như đối với trường hợp của đặc phái viên của Tổng thống, Đại tướng John Vessey.
Hội đồng Thương mại Việt - Mỹ, một tổ chức có vai trò rất quan trọng trong việc thúc đẩy vấn đề POW/MIA, cũng như xoá bỏ cấm vận với Việt Nam, tất nhiên theo một cách riêng, đã ra đời theo sáng kiến của họ. Chị Ginny Foote là thư ký của ông Sullivan, còn tôi cũng ở vai thư ký của ông Thạch nên ngồi những cuộc như thế tôi biết rất rõ.
Ông là người khá gần gũi với ông Thạch trong công việc. Nét tính cách nào của ông Thạch khiến ông thấy ấn tượng nhất?
Hài hước. Ông nói nhiều câu mà người Mỹ ngỡ ngàng.
Chẳng hạn, có một đoàn Mỹ sang đây năm 1988, khi làm việc, thấy câu chuyện hơi căng thẳng, tự nhiên ông hỏi: Các ông có thuốc nổ không? Chúng tôi muốn nhập.
Họ hỏi lại nhập làm gì, và giải thích là việc đó không hề dễ dàng theo qui định của hệ thống pháp luật của Mỹ.
Ông bảo: Tôi muốn làm nổ tung mấy nhà máy in tiền của chúng tôi đi. Lạm phát cao quá!
Cả Mỹ, cả ta cười ồ lên. Không khí trao đổi tự nhiên dịu hẳn đi.
Khi ông Nguyễn Cơ Thạch nghỉ năm 1992, tôi nghe nói có nhà báo Mỹ nhận xét ông là "the right man of the wrong time" (con người đúng ở thời điểm sai). Ông nghĩ sao về nhận xét đó?
(Cười). Tôi nghĩ đã là lãnh đạo thì không thể đi ngang bằng, hoặc đi sau, so với những người còn lại trong đoàn người. Bởi như vậy thì làm sao thực hiện vai trò dẫn dắt được. Nhưng, ngược lại, cũng đừng đi nhanh quá mà anh bị mất hút đối với đám đông.
Ý ông là ông Thạch đi quá nhanh?
Cũng khó nói là ông Thạch đi quá nhanh, hay những người còn lại đi quá chậm. Chỉ có điều, nói một cách hình tượng, trên thực tế, khoảng cách giữa ông và mọi người là 10 mét, trong khi, trong sương mù, người ta chỉ nhìn rõ được 5 mét thôi.
Trong quan hệ với một nước khác, họ cứ đồn ông Thạch là Mr. America, nhưng hoàn toàn không phải. Ông là một người rất Việt Nam, nhưng sáng suốt biết chọn bước đi đúng đắn, có lợi cho mở cửa và đổi mới kinh tế đất nước.
Xin cảm ơn ông.
10 năm BTA và những giấc mơ không thành
Sức nặng pháp lý của BTA đã góp phần giúp Việt Nam làm vỡ tảng băng trì trệ của nền kinh tế bao cấp; làm nghiêng đổ những chiếc cột đồng chống đỡ nền kinh tế "xin - cho" không hiệu quả; bẻ gãy chiếc then cài cổng cho gió WTO thổi vào từng phòng họp, hội trường, từng giảng đường, thư viện; tháo tung chiếc hộp pháp lý được sản xuất bằng chất liệu "độc quyền" và "phân biệt đối xử"...
Đối với tôi, đàm phán BTA (Hiệp định Thương mại) Việt - Mỹ là một cuộc đàm phán khó. Khó đến mức 10 năm đã trôi qua, mỗi khi nhớ lại, tôi vẫn có cảm giác lạnh người.
Nhân dịp kỷ niệm 10 năm BTA được thực hiện, tôi muốn nói nhiều, nhưng chỉ xin phép nói hai mẩu chuyện nhỏ, như những kỷ niệm về một thời đàm phán.
Có hai mẩu chuyện nhỏ.
Chuyện thứ nhất: Tìm lời đáp cho câu hỏi 10 năm trước
Sau khi BTA được ký kết, ở Việt Nam, tôi là người đã được (và phải) đi giới thiệu BTA khắp các bộ, ban ngành Trung ương, khắp các tỉnh thành từ Bắc chí Nam. Tôi đã trả lời nhiều câu hỏi. Riêng có một câu tôi chưa trả lời được.
Đó là: "Với một đối tác khó như vậy, với một hiệp định quy mô lớn như vậy, những nội dung phức tạp như vậy, làm sao có thể ký được vào lúc này?"
Với một câu hỏi tương tự, tôi nhớ, ông Joe Damond, Trưởng đoàn đàm phán Hoa Kỳ - đối tác đáng kính của tôi, đã trả lời khá rành rọt trong bài viết của ông cho Thời báo Kinh tế Sài Gòn, số đầu xuân năm 2001, rằng có ba lý do.
Thứ nhất là sự cố gắng của phía Mỹ.
Thứ hai là sự cố gắng của phía Việt Nam.
Và thứ ba là sự cố gắng của hai đoàn đàm phán.
Sở dĩ tôi chưa trả lời câu hỏi trên vào thời điểm đó được, vì tôi hiểu rằng câu hỏi này có nhiều ý. Người hỏi hẳn muốn biết nhiều chuyện từ phía Việt Nam, kể cả những chuyện thóc mách.
Hôm nay, sau 10 năm trăn trở, tôi nghĩ rằng tôi đã tìm ra câu trả lời tương đối thoả đáng. Có hai lý do, một chính và một phụ.
Lý do chính, có tính quyết định từ phía Việt Nam, là nhu cầu phát triển của đất nước.
Đất nước này cần được phát triển trong bối cảnh tình hình quốc tế đã thay đổi, bởi cả thế giới đã bước vào một cuộc chạy đua mới - chạy đua phát triển. Nhu cầu phát triển đất nước đã trở thành một khát vọng dân tộc.
Việt Nam là một nước không lớn. Nhưng dân tộc Việt Nam là một dân tộc có tính tự cường cao. Bốn ngàn năm lịch sử của dân tộc này là bốn ngàn năm bị các nước lớn đô hộ và chèn ép. Các thế hệ ông cha chúng ta đều khát vọng độc lập, tự do.
Độc lập tự do cho đến nay đã phải giành bằng xương máu của nhiều thế hệ. Và hôm nay, trong bối cảnh thế giới đang phát triển, dân tộc này có quyền và phải giành lấy quyền phát triển cùng nhân loại.
Khát vọng phát triển đó đủ mạnh để thu hút sự đồng tâm đồng lòng của mọi tầng lớp xã hội. Khát vọng đó đủ mạnh để nhấn chìm mọi thứ vật cản, dù lớn dù bé, dù rắn dù mềm. Muốn phát triển, hôm nay không có con đường nào khác, ngoài hội nhập vào nền kinh tế thế giới.
Và hôm nay, Việt Nam đang hội nhập ngày càng sâu vào nền kinh tế thế giới. Việt Nam đã tham gia ASEAN, APEC, ASEM. Việt Nam đã là thành viên WTO, Việt Nam đã ký, hay đang đàm phán, một số hiệp định thương mại tự do (FTA).
Đặc biệt, ngày 11.11.2011 vừa rồi, tại Honolulu, thủ phủ Bang Hawaii (Mỹ), Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam đã nắm chặt tay Tổng thống Hợp chủng quốc Hoa Kỳ và nguyên thủ các quốc gia liên quan, cam kết với nhau trong vòng một năm sẽ thỏa thuận xong hiệp định TPP để tạo lập khối liên kết kinh tế rộng lớn trên hai bờ Thái Bình Dương.
Nghĩa là con đường của đất nước chúng ta đang đi đã được lựa chọn. Đảng Cộng sản Việt Nam đang dẫn dắt nhân dân Việt Nam tiến lên theo con đường đã chọn đó.
Lý do phụ là gì?
Xin độc giả nhớ lại, sau Hiệp định Marakesh ngày 15.4.1994, về việc thành lập WTO, toàn cầu hóa kinh tế được những ai đó kích hoạt lên thành một cơn lốc. Đâu đâu cũng thấy diễn đàn, hội thảo. Các hiệp định tự do hóa dịch vụ tài chính, hay các hiệp định tự do hoá dịch vụ viễn thông, dồn dập được ký kết...
Đặc biệt nhất là sự khởi động rầm rộ của một vòng đàm phán thương mại toàn cầu mới với quy mô hoành tráng - vòng đàm phán Doha.
Cơn lốc toàn cầu hóa đã tạo cho các nước chưa phải thành viên WTO một cảm giác rằng, phải nhanh chóng gia nhập WTO. Chậm chân sẽ mất cơ hội, chậm chân sẽ phải trả giá cao hơn.
Việt Nam đàm phán BTA với Hoa Kỳ đúng trong vòng xoáy của cơn lốc đó. Và BTA lại được thiết kế trên những nguyên tắc cơ bản của WTO, trở thành một sản phẩm không giống bất cứ một thứ gì mà Việt Nam, và cả Hoa Kỳ, ký kết trước đó, trong các quan hệ song phương. Có thể nói BTA là một sản phẩm đặc thù của một mối quan hệ đặc thù, trong một bối cảnh đặc thù.
Điều đó là hay, hay là dở? Mà hay dở còn tùy góc nhìn của từng người. Vậy nên hôm nay ta tạm chưa bàn.
Điều có thể ghi nhận được một cách rõ ràng chính là hơi nóng của ngọn gió toàn cầu hóa, cũng như áp lực tâm lý.
Và, đặc biệt là sức nặng pháp lý của BTA đã góp phần giúp Việt Nam làm vỡ tảng băng trì trệ của nền kinh tế bao cấp; làm nghiêng đổ những chiếc cột đồng chống đỡ nền kinh tế "xin - cho" không hiệu quả; bẻ gãy chiếc then cài cổng cho gió WTO thổi vào từng phòng họp, hội trường, từng giảng đường, thư viện; tháo tung chiếc hộp pháp lý được sản xuất bằng chất liệu "độc quyền" và "phân biệt đối xử"...
Để rồi thiết kế lại một khung pháp luật mới phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế, vừa gạt bớt những cản trở trong quá trình thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước là huy động mọi tiềm lực xã hội để phát triển.
Xin quay trở lại cơn lốc toàn cầu hóa. Khi cơn lốc toàn cầu hóa bùng phát, cả thế giới ào ào đua nhau chạy. Cả những nước nghèo, kém phát triển, chưa biết mô tê gì, thấy người ta chạy, cũng chạy...
Chạy một hồi, mệt, ngồi lại, và tính lại: Có người nhận ra rằng, mình chưa được chuẩn bị để "kiếm chác" được gì trong cái toàn cầu hóa kinh tế sôi động này. Và việc khai thác toàn cầu hóa chủ yếu là các nước phát triển, các nước có chuẩn bị và đã sẵn sàng.
Thế là nhiệt tình giảm sút, gió toàn cầu hóa nguội dần, cơn lốc cũng tan.
Kết cục là, thiếu gió, con thuyền Doha hiện đang nằm im trong bến cảng.
Những ước vọng ngây thơ của nhà đàm phán
Khi đi đàm phán nói chung, và đàm phán BTA nói riêng, phía Việt Nam, phía Hoa Kỳ đều có mục tiêu, có yêu cầu. Là người đàm phán, trên cơ sở nghiên cứu tìm hiểu về kinh tế Hoa Kỳ, chúng tôi có nhiều ước vọng. Trong đó có cả những ước vọng mà 10 năm sau, chúng tôi mới hiểu là ngây thơ.
Và hôm nay xin kể lại một vài ước vọng không thành.
Ước vọng không thành thứ nhất:
Chúng tôi hiểu rằng, Hoa Kỳ là nước có nền kinh tế hiện đại nhất thế giới, và là nhà đầu tư lớn nhất thế giới. Với những cam kết vững chắc chưa từng có từ phía Việt Nam trong BTA, đặc biệt là Chương Sở hữu Trí tuệ và Chương Phát triển Quan hệ Đầu tư, và sau đó, theo BTA, quốc hội Việt Nam tiến hành ngay việc bổ sung, sửa đổi Luật Đầu tư, Luật Bảo vệ Quyền Sở hữu Trí tuệ, chúng tôi chờ mong đầu tư từ Hoa Kỳ sẽ nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường Việt Nam.
Để rồi một hàm lượng Mỹ nổi trội trong nền kinh tế Việt Nam sẽ giúp Việt Nam nhanh chóng cải tạo cơ cấu kinh tế của mình, giúp Việt Nam sớm thoát khỏi tình trạng kinh tế lạc hậu, giúp Việt Nam nối tiếp tốt các chuỗi giá trị toàn cầu, và giúp Việt Nam nhanh chóng đuổi kịp trình độ phát triển kinh tế của các nước trong khu vực.
Mười năm qua, ước vọng đó vẫn chỉ là ước vọng. Một ước vọng ngây thơ?!
Tính đến ngày hôm nay, vốn đầu tư đăng ký của Hoa Kỳ vào Việt Nam khoảng 12 tỷ USD. So với tổng vốn đầu tư đăng ký nước ngoài 216 tỷ, nó chỉ chiếm khoảng hơn 5% - tức là quá nhỏ để có thể tác động một cách có ý nghĩa vào nền kinh tế Việt Nam.
Ngoài một số mặt hàng tiêu dùng như giày, dép, may mặc, khó có thể nói đầu tư của Hoa Kỳ đang thành công trên thị trường Việt Nam.
Tại sao vậy?
Có phải vì các nhà đầu tư Hoa Kỳ đang mải mê, đang say sưa với những thành công trên thị trường đầu tư rộng lớn ở quốc gia phía Bắc?
Thực ra, sau khi chúng ta bỏ lỡ cơ hội ký BTA vào tháng 9.1999, cuối năm đó Trung Quốc và Hoa Kỳ đã ký Thỏa thuận về những điều kiện Trung Quốc gia nhập WTO, để Trung Quốc chính thức gia nhập tổ chức này một năm sau đó. Và thị trường 1,3 tỷ dân này đã trở thành một cục nam châm khổng lồ hút hết mọi quan tâm và sự hào hứng của các nhà đầu tư Hoa Kỳ, và thế giới nói chung.
Có phải những cái mà nhà đầu tư Hoa Kỳ cần thì ở Việt Nam không có, không đủ, trong lúc ở các nơi khác có, thậm chí có rất nhiều?
Có phải các nhà đầu tư Hoa Kỳ vốn đã quen với môi trường đầu tư công khai, minh bạch, nên không muốn (và cũng không thể) chui lọt qua những hàng rào thủ tục pháp lý hành chính phức tạp ở thị trường Việt Nam?
Có thể, tại vì tất cả những lý do trên, hay vì nhiều lý do khác.
Đã có nhiều cuộc hội thảo, đã có nhiều cuộc đối thoại thẳng thắn. Đã có những kết luận, đã tìm ra được những nguyên nhân.
Chúng ta hy vọng là với cách điều hành quyết liệt của Chính phủ Việt Nam hôm nay, những yếu kém từ phía Việt Nam sẽ sớm được khắc phục từng bước. Chúng ta lại hy vọng...
Ước vọng không thành thứ hai:
Khi đàm phán BTA tôi có ước vọng rằng, khi người Mỹ vào làm ăn ở Việt Nam, "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" sẽ du nhập, và dần dần phổ biến trong mọi hoạt động kinh tế Việt Nam. Như đã xảy ra ở các nước xung quanh.
Nước Mỹ có nền kinh tế năng động nhất thế giới, có trình độ quản lý kinh tế hiện đại nhất thế giới, và có trình độ công nghệ cao nhất thế giới.
Người Mỹ kinh doanh năng động, hiệu quả, có bài bản, có chiến lược, chiến thuật.
Người Mỹ quản lý kinh doanh tốt, quản lý chất lượng tốt, quản lý lao động tốt, bảo vệ môi trường tốt, tiếp thị tốt, duy trì năng suất lao động tốt...
Những thứ đó mà du nhập được vào Việt Nam, và người Việt Nam tiếp thu được, chắc chắn người Việt Nam sẽ giỏi, và kinh tế Việt Nam sẽ phát triển tốt.
Mười năm đã trôi qua, nhưng bóng dáng "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" trong nền kinh tế Việt Nam vẫn không thấy hiện hình. Cho dù người Việt Nam đi sang Mỹ cũng đông, người Mỹ sang Việt Nam cũng không ít. Cho dù đã mở đủ các lớp đào tạo, đã mời đủ loại chuyên gia từ Hoa Kỳ, có cả những giáo sư nổi tiếng ở Hoa Kỳ, vào giảng dạy.
Tại sao vậy?
Có phải đầu tư Hoa Kỳ vào Việt Nam quá ít?
Có phải vì lực cản tâm lý của một nền kinh tế tiểu nông?
Có phải là "cách làm ăn ở Việt Nam không giống ai cả", như phát hiện của bà Virginia Foote, Chủ tịch Hội đồng Thương mại Mỹ - Việt, cũng là một trở lực đối với sự thâm nhập của "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ"?
Có thể, tại vì tất cả những lý do trên, hay vì nhiều lý do khác.
Chỉ có một điều chắc chắn là phải còn lâu nữa người Việt mới được nhìn thấy "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" trên đất nước mình.
Thế mới hay rằng, nhìn thấy hoa thơm quả ngọt, đừng vội tưởng nó sẽ rơi vào tay mình, rụng vào miệng mình.
Muốn sờ, muốn hái được hoa trái của BTA, của hội nhập, phải chăng chúng ta còn nhiều việc phải làm, và phải làm cật lực.
Nhưng, trước hết, phải có tư duy hội nhập, phải có kiến thức hội nhập sâu hơn và đầy đủ hơn, mới mong học được cách điều hành kinh tế - xã hội thời hội nhập.
Nhân dịp kỷ niệm 10 năm BTA được thực hiện, tôi muốn nói nhiều, nhưng chỉ xin phép nói hai mẩu chuyện nhỏ, như những kỷ niệm về một thời đàm phán.
Có hai mẩu chuyện nhỏ.
Chuyện thứ nhất: Tìm lời đáp cho câu hỏi 10 năm trước
Sau khi BTA được ký kết, ở Việt Nam, tôi là người đã được (và phải) đi giới thiệu BTA khắp các bộ, ban ngành Trung ương, khắp các tỉnh thành từ Bắc chí Nam. Tôi đã trả lời nhiều câu hỏi. Riêng có một câu tôi chưa trả lời được.
Đó là: "Với một đối tác khó như vậy, với một hiệp định quy mô lớn như vậy, những nội dung phức tạp như vậy, làm sao có thể ký được vào lúc này?"
Với một câu hỏi tương tự, tôi nhớ, ông Joe Damond, Trưởng đoàn đàm phán Hoa Kỳ - đối tác đáng kính của tôi, đã trả lời khá rành rọt trong bài viết của ông cho Thời báo Kinh tế Sài Gòn, số đầu xuân năm 2001, rằng có ba lý do.
Thứ nhất là sự cố gắng của phía Mỹ.
Thứ hai là sự cố gắng của phía Việt Nam.
Và thứ ba là sự cố gắng của hai đoàn đàm phán.
Sở dĩ tôi chưa trả lời câu hỏi trên vào thời điểm đó được, vì tôi hiểu rằng câu hỏi này có nhiều ý. Người hỏi hẳn muốn biết nhiều chuyện từ phía Việt Nam, kể cả những chuyện thóc mách.
Hôm nay, sau 10 năm trăn trở, tôi nghĩ rằng tôi đã tìm ra câu trả lời tương đối thoả đáng. Có hai lý do, một chính và một phụ.
Lý do chính, có tính quyết định từ phía Việt Nam, là nhu cầu phát triển của đất nước.
Đất nước này cần được phát triển trong bối cảnh tình hình quốc tế đã thay đổi, bởi cả thế giới đã bước vào một cuộc chạy đua mới - chạy đua phát triển. Nhu cầu phát triển đất nước đã trở thành một khát vọng dân tộc.
 |
| Trưởng đoàn đàm phán BTA Nguyễn Đình Lương |
Độc lập tự do cho đến nay đã phải giành bằng xương máu của nhiều thế hệ. Và hôm nay, trong bối cảnh thế giới đang phát triển, dân tộc này có quyền và phải giành lấy quyền phát triển cùng nhân loại.
Khát vọng phát triển đó đủ mạnh để thu hút sự đồng tâm đồng lòng của mọi tầng lớp xã hội. Khát vọng đó đủ mạnh để nhấn chìm mọi thứ vật cản, dù lớn dù bé, dù rắn dù mềm. Muốn phát triển, hôm nay không có con đường nào khác, ngoài hội nhập vào nền kinh tế thế giới.
Và hôm nay, Việt Nam đang hội nhập ngày càng sâu vào nền kinh tế thế giới. Việt Nam đã tham gia ASEAN, APEC, ASEM. Việt Nam đã là thành viên WTO, Việt Nam đã ký, hay đang đàm phán, một số hiệp định thương mại tự do (FTA).
Đặc biệt, ngày 11.11.2011 vừa rồi, tại Honolulu, thủ phủ Bang Hawaii (Mỹ), Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam đã nắm chặt tay Tổng thống Hợp chủng quốc Hoa Kỳ và nguyên thủ các quốc gia liên quan, cam kết với nhau trong vòng một năm sẽ thỏa thuận xong hiệp định TPP để tạo lập khối liên kết kinh tế rộng lớn trên hai bờ Thái Bình Dương.
Nghĩa là con đường của đất nước chúng ta đang đi đã được lựa chọn. Đảng Cộng sản Việt Nam đang dẫn dắt nhân dân Việt Nam tiến lên theo con đường đã chọn đó.
Lý do phụ là gì?
Xin độc giả nhớ lại, sau Hiệp định Marakesh ngày 15.4.1994, về việc thành lập WTO, toàn cầu hóa kinh tế được những ai đó kích hoạt lên thành một cơn lốc. Đâu đâu cũng thấy diễn đàn, hội thảo. Các hiệp định tự do hóa dịch vụ tài chính, hay các hiệp định tự do hoá dịch vụ viễn thông, dồn dập được ký kết...
Đặc biệt nhất là sự khởi động rầm rộ của một vòng đàm phán thương mại toàn cầu mới với quy mô hoành tráng - vòng đàm phán Doha.
Cơn lốc toàn cầu hóa đã tạo cho các nước chưa phải thành viên WTO một cảm giác rằng, phải nhanh chóng gia nhập WTO. Chậm chân sẽ mất cơ hội, chậm chân sẽ phải trả giá cao hơn.
Việt Nam đàm phán BTA với Hoa Kỳ đúng trong vòng xoáy của cơn lốc đó. Và BTA lại được thiết kế trên những nguyên tắc cơ bản của WTO, trở thành một sản phẩm không giống bất cứ một thứ gì mà Việt Nam, và cả Hoa Kỳ, ký kết trước đó, trong các quan hệ song phương. Có thể nói BTA là một sản phẩm đặc thù của một mối quan hệ đặc thù, trong một bối cảnh đặc thù.
Điều đó là hay, hay là dở? Mà hay dở còn tùy góc nhìn của từng người. Vậy nên hôm nay ta tạm chưa bàn.
Điều có thể ghi nhận được một cách rõ ràng chính là hơi nóng của ngọn gió toàn cầu hóa, cũng như áp lực tâm lý.
Và, đặc biệt là sức nặng pháp lý của BTA đã góp phần giúp Việt Nam làm vỡ tảng băng trì trệ của nền kinh tế bao cấp; làm nghiêng đổ những chiếc cột đồng chống đỡ nền kinh tế "xin - cho" không hiệu quả; bẻ gãy chiếc then cài cổng cho gió WTO thổi vào từng phòng họp, hội trường, từng giảng đường, thư viện; tháo tung chiếc hộp pháp lý được sản xuất bằng chất liệu "độc quyền" và "phân biệt đối xử"...
Để rồi thiết kế lại một khung pháp luật mới phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế, vừa gạt bớt những cản trở trong quá trình thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước là huy động mọi tiềm lực xã hội để phát triển.
Xin quay trở lại cơn lốc toàn cầu hóa. Khi cơn lốc toàn cầu hóa bùng phát, cả thế giới ào ào đua nhau chạy. Cả những nước nghèo, kém phát triển, chưa biết mô tê gì, thấy người ta chạy, cũng chạy...
Chạy một hồi, mệt, ngồi lại, và tính lại: Có người nhận ra rằng, mình chưa được chuẩn bị để "kiếm chác" được gì trong cái toàn cầu hóa kinh tế sôi động này. Và việc khai thác toàn cầu hóa chủ yếu là các nước phát triển, các nước có chuẩn bị và đã sẵn sàng.
Thế là nhiệt tình giảm sút, gió toàn cầu hóa nguội dần, cơn lốc cũng tan.
Kết cục là, thiếu gió, con thuyền Doha hiện đang nằm im trong bến cảng.
Những ước vọng ngây thơ của nhà đàm phán
Khi đi đàm phán nói chung, và đàm phán BTA nói riêng, phía Việt Nam, phía Hoa Kỳ đều có mục tiêu, có yêu cầu. Là người đàm phán, trên cơ sở nghiên cứu tìm hiểu về kinh tế Hoa Kỳ, chúng tôi có nhiều ước vọng. Trong đó có cả những ước vọng mà 10 năm sau, chúng tôi mới hiểu là ngây thơ.
Và hôm nay xin kể lại một vài ước vọng không thành.
Ước vọng không thành thứ nhất:
Chúng tôi hiểu rằng, Hoa Kỳ là nước có nền kinh tế hiện đại nhất thế giới, và là nhà đầu tư lớn nhất thế giới. Với những cam kết vững chắc chưa từng có từ phía Việt Nam trong BTA, đặc biệt là Chương Sở hữu Trí tuệ và Chương Phát triển Quan hệ Đầu tư, và sau đó, theo BTA, quốc hội Việt Nam tiến hành ngay việc bổ sung, sửa đổi Luật Đầu tư, Luật Bảo vệ Quyền Sở hữu Trí tuệ, chúng tôi chờ mong đầu tư từ Hoa Kỳ sẽ nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường Việt Nam.
 |
| Ảnh minh họa |
Mười năm qua, ước vọng đó vẫn chỉ là ước vọng. Một ước vọng ngây thơ?!
Tính đến ngày hôm nay, vốn đầu tư đăng ký của Hoa Kỳ vào Việt Nam khoảng 12 tỷ USD. So với tổng vốn đầu tư đăng ký nước ngoài 216 tỷ, nó chỉ chiếm khoảng hơn 5% - tức là quá nhỏ để có thể tác động một cách có ý nghĩa vào nền kinh tế Việt Nam.
Ngoài một số mặt hàng tiêu dùng như giày, dép, may mặc, khó có thể nói đầu tư của Hoa Kỳ đang thành công trên thị trường Việt Nam.
Tại sao vậy?
Có phải vì các nhà đầu tư Hoa Kỳ đang mải mê, đang say sưa với những thành công trên thị trường đầu tư rộng lớn ở quốc gia phía Bắc?
Thực ra, sau khi chúng ta bỏ lỡ cơ hội ký BTA vào tháng 9.1999, cuối năm đó Trung Quốc và Hoa Kỳ đã ký Thỏa thuận về những điều kiện Trung Quốc gia nhập WTO, để Trung Quốc chính thức gia nhập tổ chức này một năm sau đó. Và thị trường 1,3 tỷ dân này đã trở thành một cục nam châm khổng lồ hút hết mọi quan tâm và sự hào hứng của các nhà đầu tư Hoa Kỳ, và thế giới nói chung.
Có phải những cái mà nhà đầu tư Hoa Kỳ cần thì ở Việt Nam không có, không đủ, trong lúc ở các nơi khác có, thậm chí có rất nhiều?
Có phải các nhà đầu tư Hoa Kỳ vốn đã quen với môi trường đầu tư công khai, minh bạch, nên không muốn (và cũng không thể) chui lọt qua những hàng rào thủ tục pháp lý hành chính phức tạp ở thị trường Việt Nam?
Có thể, tại vì tất cả những lý do trên, hay vì nhiều lý do khác.
Đã có nhiều cuộc hội thảo, đã có nhiều cuộc đối thoại thẳng thắn. Đã có những kết luận, đã tìm ra được những nguyên nhân.
Chúng ta hy vọng là với cách điều hành quyết liệt của Chính phủ Việt Nam hôm nay, những yếu kém từ phía Việt Nam sẽ sớm được khắc phục từng bước. Chúng ta lại hy vọng...
Ước vọng không thành thứ hai:
Khi đàm phán BTA tôi có ước vọng rằng, khi người Mỹ vào làm ăn ở Việt Nam, "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" sẽ du nhập, và dần dần phổ biến trong mọi hoạt động kinh tế Việt Nam. Như đã xảy ra ở các nước xung quanh.
Nước Mỹ có nền kinh tế năng động nhất thế giới, có trình độ quản lý kinh tế hiện đại nhất thế giới, và có trình độ công nghệ cao nhất thế giới.
Người Mỹ kinh doanh năng động, hiệu quả, có bài bản, có chiến lược, chiến thuật.
Người Mỹ quản lý kinh doanh tốt, quản lý chất lượng tốt, quản lý lao động tốt, bảo vệ môi trường tốt, tiếp thị tốt, duy trì năng suất lao động tốt...
Những thứ đó mà du nhập được vào Việt Nam, và người Việt Nam tiếp thu được, chắc chắn người Việt Nam sẽ giỏi, và kinh tế Việt Nam sẽ phát triển tốt.
Mười năm đã trôi qua, nhưng bóng dáng "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" trong nền kinh tế Việt Nam vẫn không thấy hiện hình. Cho dù người Việt Nam đi sang Mỹ cũng đông, người Mỹ sang Việt Nam cũng không ít. Cho dù đã mở đủ các lớp đào tạo, đã mời đủ loại chuyên gia từ Hoa Kỳ, có cả những giáo sư nổi tiếng ở Hoa Kỳ, vào giảng dạy.
Tại sao vậy?
Có phải đầu tư Hoa Kỳ vào Việt Nam quá ít?
Có phải vì lực cản tâm lý của một nền kinh tế tiểu nông?
Có phải là "cách làm ăn ở Việt Nam không giống ai cả", như phát hiện của bà Virginia Foote, Chủ tịch Hội đồng Thương mại Mỹ - Việt, cũng là một trở lực đối với sự thâm nhập của "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ"?
Có thể, tại vì tất cả những lý do trên, hay vì nhiều lý do khác.
Chỉ có một điều chắc chắn là phải còn lâu nữa người Việt mới được nhìn thấy "văn hóa kinh doanh kiểu Mỹ" trên đất nước mình.
Thế mới hay rằng, nhìn thấy hoa thơm quả ngọt, đừng vội tưởng nó sẽ rơi vào tay mình, rụng vào miệng mình.
Muốn sờ, muốn hái được hoa trái của BTA, của hội nhập, phải chăng chúng ta còn nhiều việc phải làm, và phải làm cật lực.
Nhưng, trước hết, phải có tư duy hội nhập, phải có kiến thức hội nhập sâu hơn và đầy đủ hơn, mới mong học được cách điều hành kinh tế - xã hội thời hội nhập.
Tự hào Việt Nam!
Một anh bạn doanh nhân người Anh sống ở Hà Nội hơn 7 năm qua cho biết câu hỏi ông phải trả lời nhiều nhất trong mọi cuộc gặp gỡ quan chức cũng như dân cư là "Ông nghĩ thế nào về Việt Nam?" Không một dân tộc nào mà không có ít nhiều kiêu hãnh về nguồn gốc mình, dù là công dân của một siêu cường hay một nhược tiểu.
Cách đây 2 năm, tôi có gặp một anh bác sĩ người Zimbabwe vừa đến Los Angeles tị nạn. Xứ sở của anh ta là một điển hình về sự sụp đổ toàn diện (a failed state) từ kinh tế, xã hội đến y tế, môi trường. Thực ra trước đó, Zimbawe còn được gọi là Rhodesia và có một mức sống cao nhất châu Phi. Sự tụt hậu bắt đầu khi ngài Mugabe và đảng cầm quyền giành được độc lập và thống trị nước này suốt 30 năm qua. Tuy vậy, khi nói về đất nước, anh bạn này rất hãnh diện đến độ cực đoan, dù anh ta mới chạy trốn khỏi xứ đó vài ba tháng trước. Trong nhiều trận đá bóng tại Mỹ, nhiều cư dân Mỹ gốc Mexico đã cổ vũ nồng nhiệt cho đội tuyển Mexico chống lại đội Mỹ, gây nhiều đề tài tranh cãi tại các cộng đồng địa phương. Nhiều người cho rằng đây là biểu hiện của mặc cảm thua kém. Tuy vậy, người Mỹ thường có tinh thần yêu nước quá khích hơn các dân tộc châu Âu. Nhiều người lại cho rằng đây là mặc cảm tự tôn?
Ở Việt Nam, đề tài tự hào về dân tộc được nhắc nhở khá nhiều tại mọi kênh truyền thông khắp nước. Sĩ diện của xã hội cũng bày tỏ rất sôi nổi khi năm ngoái, một trận chung kết giữa Việt Nam và Malaysia sẽ quyết định chức vô địch cho một giải gì đó ở Asean. Cả thành phố chuẩn bị cho một cuộc náo loạn của vài chục ngàn cổ động viên đi bão bằng xe gắn máy trên khắp nẻo đường. Tiếc là Việt Nam đã thua và tôi mất đi một kinh nghiệm quý báu để quan sát sự biểu dương về tự hào dân tộc.
Có lẽ vì lòng yêu nước cực độ, người Việt Nam hay quan tâm lo lắng không biết là người nước ngoài nghĩ gì và có đánh giá cao dân tộc và xứ sở này? Một anh bạn doanh nhân người Anh sống ở Hà Nội hơn 7 năm qua cho biết câu hỏi ông phải trả lời nhiều nhất trong mọi cuộc gặp gỡ quan chức cũng như dân cư là "Ông nghĩ thế nào về Việt Nam?" Trên thế giới, ngay cả người Trung Quốc, nơi sinh ra của văn hoá sĩ diện, cũng không sánh bằng chúng ta về tinh thần tự hào dân tộc.
Do đó, không lạ gì khi những tít lớn của các tờ báo và kênh truyền thông là những lời phát biểu ngợi khen Việt Nam của các nhà ngoại giao hay một nhân vật nước ngoài vừa đến thăm. Có lẽ tác giả các bài viết chưa hiểu rõ định nghĩa của danh từ "ngoại giao".
Tôi còn nhớ cách đây 4 năm, tôi tháp tùng một phái đoàn thương mại của các doanh nhân Hồng Kong qua thăm Pakistan về cơ hội đầu tư. Kết thúc một cuộc viếng thăm 5 ngày do chính phủ Pakistan tổ chức là một cuộc họp báo tại sân bay Karachi. Sau nhiều câu hỏi về đủ mọi đề tài dành cho các đại gia nổi tiếng của Hồng Kong, một ký giả đã chỉ đích danh tôi, "Ông là một nhà kinh tế học, vậy xin ông cho biết ông nghĩ gì về kinh tế Pakistan?".
Trước đó không lâu, tôi ở lại Việt Nam suốt 2 tháng trời nên có câu trả lời thông suốt, "Pakistan là một quốc gia rất nhiều tiềm năng, nhiều tài nguyên thiên nhiên, với một dân số trẻ trung năng hoạt, giá nhân công còn rẻ so với các quốc gia quanh vùng và một nền chính trị tương đối vững vàng (lúc đó Musharraf còn đang nắm quyền). Tôi không thấy gì có thể ngăn cản Pakistan trở thành một nước phát triển kinh tế nhanh chóng nhất ở thị trường mới nổi".
Dĩ nhiên tôi không thể nói gì khác hơn. Họ đã tiếp đãi chúng tôi rất nồng nhiệt và mời chúng tôi những bữa ăn đặc thù ngon miệng.
Tôi cũng để ý rằng các nhận định rất tích cực của các nhà quản lý đầu tư các quỹ nước ngoài tại Việt Nam tại các buổi hội thảo, phỏng vấn... đã được rầm rộ quảng bá trên các kênh truyền thông. Đây là những nhân vật mà lẽ sống (raison d'etre) là tìm cho được các khách hàng có tiền để đầu tư vào Việt Nam. Nếu họ nói ngược lại những gì mà chúng ta và khách hàng của họ đang mong đợi thì đây mới thật sự là chuyện lạ, đáng làm tít lớn.
Ngược lại, cũng có nhiều nhà phê bình trong chúng ta với thái độ khá nghiêm khắc về các vấn nạn quốc gia, từ văn hoá, xã hội đến kinh tế, môi trường. Dựa trên những chuẩn mực khá cao của các xã hội Âu Mỹ, họ đánh giá Việt Nam rất tiêu cực và bi quan. Họ đưa ra những đòi hỏi và giải pháp không thực hiện nổi trong một thực tế khó khăn và một cơ chế phức tạp như Việt Nam. Dù ước muốn của họ chỉ là tìm kiếm một giải pháp cấp tốc cho mọi vấn đề và tiếng nói họ cũng đã thể hiện tinh thần yêu nước sâu đậm, nhưng sự mong đợi quá mức có thể gây tác hại ngược lại: đó là hậu quả cho những thất vọng nặng nề sau này.
Một quốc gia có thể được đánh giá cao hay thấp trong nấc thang văn minh nhân loại dựa trên nhiều yếu tố: văn hoá, nghệ thuật, lịch sử, kinh tế, chính trị, giáo dục, thiên nhiên, môi trường, dân trí và ngay cả thể thao. Mỗi yếu tố đều có một thước đo có thể định lượng, dù với những tài sản vô hình. Nhiều cơ quan trên thế giới đã định giá các quốc gia bằng đủ các chỉ số, từ chỉ số hạnh phúc đến chỉ số tham nhũng (không biết dựa vào số liệu nào?), dĩ nhiên là dựa trên các chuẩn mực rất chủ quan của các nước Tây phương. Nhưng tựu trung, tôi nhận xét thấy con số quan trọng nhất vẫn là GDP hay mức thu nhập mỗi đầu người (GDP or GNI per capita). Chỉ số giàu nghèo này định đoạt nhiều bậc thang giá trị khác. Một nước giàu thường có thiên nhiên xanh, môi trường sạch, y tế giáo dục chất lượng, văn hoá nghệ thuật xúc tích, khoa học tiến bộ, dân trí đạo đức cao cấp. Một ví dụ là Ai Cập có một nền văn minh cổ đại và lịch sử phong phú, nhưng vì là nước nghèo, nên văn hoá truyền thống của họ không phổ biến và được tôn trọng bằng các quốc gia Âu Mỹ. Cho nên ngay cả các định giá này, dù thực dụng, cũng chưa chắc đã chính xác theo khoa học.
Báo cáo năm 2009 của Chỉ số Hạnh phúc toàn cầu (Happy Planet Index) xếp Việt Nam vào hạng thứ 5 của thế giới. Trong khi đó, Đan Mạch và Newzeland xếp hạng thứ 102 và 105. Dù người Việt hạnh phúc hơn, nhưng ai cũng biết là quốc gia và dân tộc nào được kính nể và tôn trọng hơn khi đi tiếp cận với nước ngoài. Theo giáo sư Trần Hữu Dũng của đại học Wright State, "ta cần biết ta hơn nữa để hoạch định chính sách kinh tế, để biểu hiện căn tính của một xã hội văn minh... và phải đưa cái "biết" này trên căn bản độc lập, đa dạng và công khai. "Không biết mình thì làm sao trăm trận trăm thắng được"?
Vì đã sống liên tục 26 năm ở Mỹ và sau đó, sống cũng như công tác liên tục hơn 22 năm qua tại 32 quốc gia khác nhau từ Nam Mỹ, Phi Châu đến Á Châu và Úc, tôi hay bị "điều tra" để so sánh về bậc thang giá trị giữa nhiều quốc gia và dân tộc. Về Việt Nam, cảm nhận chủ quan của tôi như sau:
Những vấn nạn hiện tại của Việt Nam như kinh tế, tài chính hay y tế, giáo dục, môi trường và dân trí... đều rất quen thuộc với các quốc gia trong tình trạng "mới nổi". Các vấn nạn này, 15 năm trước Trung Quốc đã trải nghiệm, 30 năm trước Thái Lan đã phải đối đầu, 60 năm trước Nhật Bản đã phải vượt qua và 100 năm trước, nước Mỹ đã tìm cách giải quyết. Chúng ta chậm hơn người, nhưng lại có lợi thế là có thể dùng kinh nghiệm của kẻ đi trước để tránh nhiều sai lầm. Chúng ta có thể lạc quan mà nghĩ rằng Việt Nam sẽ "đi tắt đón đầu"; hay chúng ta có thể bi quan mà cho rằng Việt Nam sẽ không bao giờ "vượt bẫy thu nhập trung bình" như nhiều chuyên gia lo ngại. Thực sự, tôi tin rằng không ai có thể đoán được.
Theo những hành xử trong quá khứ thì người Việt chúng ta có nhiều kỹ năng đặc biệt như khôn ngoan, cần cù, cầu tiến, can đảm...nhưng cũng vướng nhiều khuyết điểm như manh múng, hình thức, cẩu thả... Xét về thành quả đã qua, thì kinh tế, xã hội Việt đã phát triển chậm hơn các quốc gia đang mở mang khác. Nói tóm lại, trong một lớp học của thế giới, thì cậu học trò Việt được xếp hạng một chút dưới trung bình. Không quá tệ để xấu hổ, nhưng cũng không gì xuất sắc để hãnh diện.
Theo kinh nghiệm, một cậu học trò do có thể tìm một nghị lực và phương pháp học mới hơn để đạt tiến bộ nhanh và trở thành một học trò đầu bảng. Ngược lại, một anh sinh viên ưu tú có thể gặp một mối tình ngang trái và suy sụp đến độ bỏ học. Không ai có thể ngăn cản Việt Nam trở thành một học trò đầu bảng, và tôi hy vọng đất nước này sẽ may mắn không trải qua nhiều cuộc tình ngang trái.
Thực ra, dù nhìn trên khía cạnh nào, chuyện tự hào dân tộc không đáng để chúng ta lưu tâm vì nó không ảnh hưởng gì đến tương lai của xứ sở. Cổ vũ cho một đội nhà nồng nhiệt và hoành tráng đến đâu cũng không làm thay đổi kết quả trận đá bóng (đôi khi còn có hậu quả ngược lại vì làm các vận động viên quá căng thẳng). Việc làm duy nhất để thay đổi tương lai của chúng ta là cố gắng liên tục và bền vững của từng cá nhân, từng cộng đồng, từng tầng lớp xã hội. Sự tiến bộ này của ngày hôm nay so với ngày hôm qua mới là thành quả để hãnh diện hay xấu hổ, không phải là lời khen tiếng chê từ người ngoài.
Người Mỹ có câu nói: "Ở lứa tuổi 20, ta thường rất quan tâm đến suy nghĩ của người khác về mình. Ở lứa tuổi 40, ta thường mặc kệ ai muốn nghĩ sao về mình cũng được. Cho đến lứa tuổi 60, ta mới khám phá ra rằng là chẳng ai nghĩ gì về mình cả."
Cách đây 2 năm, tôi có gặp một anh bác sĩ người Zimbabwe vừa đến Los Angeles tị nạn. Xứ sở của anh ta là một điển hình về sự sụp đổ toàn diện (a failed state) từ kinh tế, xã hội đến y tế, môi trường. Thực ra trước đó, Zimbawe còn được gọi là Rhodesia và có một mức sống cao nhất châu Phi. Sự tụt hậu bắt đầu khi ngài Mugabe và đảng cầm quyền giành được độc lập và thống trị nước này suốt 30 năm qua. Tuy vậy, khi nói về đất nước, anh bạn này rất hãnh diện đến độ cực đoan, dù anh ta mới chạy trốn khỏi xứ đó vài ba tháng trước. Trong nhiều trận đá bóng tại Mỹ, nhiều cư dân Mỹ gốc Mexico đã cổ vũ nồng nhiệt cho đội tuyển Mexico chống lại đội Mỹ, gây nhiều đề tài tranh cãi tại các cộng đồng địa phương. Nhiều người cho rằng đây là biểu hiện của mặc cảm thua kém. Tuy vậy, người Mỹ thường có tinh thần yêu nước quá khích hơn các dân tộc châu Âu. Nhiều người lại cho rằng đây là mặc cảm tự tôn?
Ở Việt Nam, đề tài tự hào về dân tộc được nhắc nhở khá nhiều tại mọi kênh truyền thông khắp nước. Sĩ diện của xã hội cũng bày tỏ rất sôi nổi khi năm ngoái, một trận chung kết giữa Việt Nam và Malaysia sẽ quyết định chức vô địch cho một giải gì đó ở Asean. Cả thành phố chuẩn bị cho một cuộc náo loạn của vài chục ngàn cổ động viên đi bão bằng xe gắn máy trên khắp nẻo đường. Tiếc là Việt Nam đã thua và tôi mất đi một kinh nghiệm quý báu để quan sát sự biểu dương về tự hào dân tộc.
Có lẽ vì lòng yêu nước cực độ, người Việt Nam hay quan tâm lo lắng không biết là người nước ngoài nghĩ gì và có đánh giá cao dân tộc và xứ sở này? Một anh bạn doanh nhân người Anh sống ở Hà Nội hơn 7 năm qua cho biết câu hỏi ông phải trả lời nhiều nhất trong mọi cuộc gặp gỡ quan chức cũng như dân cư là "Ông nghĩ thế nào về Việt Nam?" Trên thế giới, ngay cả người Trung Quốc, nơi sinh ra của văn hoá sĩ diện, cũng không sánh bằng chúng ta về tinh thần tự hào dân tộc.
Do đó, không lạ gì khi những tít lớn của các tờ báo và kênh truyền thông là những lời phát biểu ngợi khen Việt Nam của các nhà ngoại giao hay một nhân vật nước ngoài vừa đến thăm. Có lẽ tác giả các bài viết chưa hiểu rõ định nghĩa của danh từ "ngoại giao".
Tôi còn nhớ cách đây 4 năm, tôi tháp tùng một phái đoàn thương mại của các doanh nhân Hồng Kong qua thăm Pakistan về cơ hội đầu tư. Kết thúc một cuộc viếng thăm 5 ngày do chính phủ Pakistan tổ chức là một cuộc họp báo tại sân bay Karachi. Sau nhiều câu hỏi về đủ mọi đề tài dành cho các đại gia nổi tiếng của Hồng Kong, một ký giả đã chỉ đích danh tôi, "Ông là một nhà kinh tế học, vậy xin ông cho biết ông nghĩ gì về kinh tế Pakistan?".
Trước đó không lâu, tôi ở lại Việt Nam suốt 2 tháng trời nên có câu trả lời thông suốt, "Pakistan là một quốc gia rất nhiều tiềm năng, nhiều tài nguyên thiên nhiên, với một dân số trẻ trung năng hoạt, giá nhân công còn rẻ so với các quốc gia quanh vùng và một nền chính trị tương đối vững vàng (lúc đó Musharraf còn đang nắm quyền). Tôi không thấy gì có thể ngăn cản Pakistan trở thành một nước phát triển kinh tế nhanh chóng nhất ở thị trường mới nổi".
Dĩ nhiên tôi không thể nói gì khác hơn. Họ đã tiếp đãi chúng tôi rất nồng nhiệt và mời chúng tôi những bữa ăn đặc thù ngon miệng.
Tôi cũng để ý rằng các nhận định rất tích cực của các nhà quản lý đầu tư các quỹ nước ngoài tại Việt Nam tại các buổi hội thảo, phỏng vấn... đã được rầm rộ quảng bá trên các kênh truyền thông. Đây là những nhân vật mà lẽ sống (raison d'etre) là tìm cho được các khách hàng có tiền để đầu tư vào Việt Nam. Nếu họ nói ngược lại những gì mà chúng ta và khách hàng của họ đang mong đợi thì đây mới thật sự là chuyện lạ, đáng làm tít lớn.
Ngược lại, cũng có nhiều nhà phê bình trong chúng ta với thái độ khá nghiêm khắc về các vấn nạn quốc gia, từ văn hoá, xã hội đến kinh tế, môi trường. Dựa trên những chuẩn mực khá cao của các xã hội Âu Mỹ, họ đánh giá Việt Nam rất tiêu cực và bi quan. Họ đưa ra những đòi hỏi và giải pháp không thực hiện nổi trong một thực tế khó khăn và một cơ chế phức tạp như Việt Nam. Dù ước muốn của họ chỉ là tìm kiếm một giải pháp cấp tốc cho mọi vấn đề và tiếng nói họ cũng đã thể hiện tinh thần yêu nước sâu đậm, nhưng sự mong đợi quá mức có thể gây tác hại ngược lại: đó là hậu quả cho những thất vọng nặng nề sau này.
 |
| Ta cần biết ta hơn nữa để hoạch định chính sách kinh tế, để biểu hiện căn tính của một xã hội văn minh |
Báo cáo năm 2009 của Chỉ số Hạnh phúc toàn cầu (Happy Planet Index) xếp Việt Nam vào hạng thứ 5 của thế giới. Trong khi đó, Đan Mạch và Newzeland xếp hạng thứ 102 và 105. Dù người Việt hạnh phúc hơn, nhưng ai cũng biết là quốc gia và dân tộc nào được kính nể và tôn trọng hơn khi đi tiếp cận với nước ngoài. Theo giáo sư Trần Hữu Dũng của đại học Wright State, "ta cần biết ta hơn nữa để hoạch định chính sách kinh tế, để biểu hiện căn tính của một xã hội văn minh... và phải đưa cái "biết" này trên căn bản độc lập, đa dạng và công khai. "Không biết mình thì làm sao trăm trận trăm thắng được"?
Vì đã sống liên tục 26 năm ở Mỹ và sau đó, sống cũng như công tác liên tục hơn 22 năm qua tại 32 quốc gia khác nhau từ Nam Mỹ, Phi Châu đến Á Châu và Úc, tôi hay bị "điều tra" để so sánh về bậc thang giá trị giữa nhiều quốc gia và dân tộc. Về Việt Nam, cảm nhận chủ quan của tôi như sau:
Những vấn nạn hiện tại của Việt Nam như kinh tế, tài chính hay y tế, giáo dục, môi trường và dân trí... đều rất quen thuộc với các quốc gia trong tình trạng "mới nổi". Các vấn nạn này, 15 năm trước Trung Quốc đã trải nghiệm, 30 năm trước Thái Lan đã phải đối đầu, 60 năm trước Nhật Bản đã phải vượt qua và 100 năm trước, nước Mỹ đã tìm cách giải quyết. Chúng ta chậm hơn người, nhưng lại có lợi thế là có thể dùng kinh nghiệm của kẻ đi trước để tránh nhiều sai lầm. Chúng ta có thể lạc quan mà nghĩ rằng Việt Nam sẽ "đi tắt đón đầu"; hay chúng ta có thể bi quan mà cho rằng Việt Nam sẽ không bao giờ "vượt bẫy thu nhập trung bình" như nhiều chuyên gia lo ngại. Thực sự, tôi tin rằng không ai có thể đoán được.
Theo những hành xử trong quá khứ thì người Việt chúng ta có nhiều kỹ năng đặc biệt như khôn ngoan, cần cù, cầu tiến, can đảm...nhưng cũng vướng nhiều khuyết điểm như manh múng, hình thức, cẩu thả... Xét về thành quả đã qua, thì kinh tế, xã hội Việt đã phát triển chậm hơn các quốc gia đang mở mang khác. Nói tóm lại, trong một lớp học của thế giới, thì cậu học trò Việt được xếp hạng một chút dưới trung bình. Không quá tệ để xấu hổ, nhưng cũng không gì xuất sắc để hãnh diện.
Theo kinh nghiệm, một cậu học trò do có thể tìm một nghị lực và phương pháp học mới hơn để đạt tiến bộ nhanh và trở thành một học trò đầu bảng. Ngược lại, một anh sinh viên ưu tú có thể gặp một mối tình ngang trái và suy sụp đến độ bỏ học. Không ai có thể ngăn cản Việt Nam trở thành một học trò đầu bảng, và tôi hy vọng đất nước này sẽ may mắn không trải qua nhiều cuộc tình ngang trái.
Thực ra, dù nhìn trên khía cạnh nào, chuyện tự hào dân tộc không đáng để chúng ta lưu tâm vì nó không ảnh hưởng gì đến tương lai của xứ sở. Cổ vũ cho một đội nhà nồng nhiệt và hoành tráng đến đâu cũng không làm thay đổi kết quả trận đá bóng (đôi khi còn có hậu quả ngược lại vì làm các vận động viên quá căng thẳng). Việc làm duy nhất để thay đổi tương lai của chúng ta là cố gắng liên tục và bền vững của từng cá nhân, từng cộng đồng, từng tầng lớp xã hội. Sự tiến bộ này của ngày hôm nay so với ngày hôm qua mới là thành quả để hãnh diện hay xấu hổ, không phải là lời khen tiếng chê từ người ngoài.
Người Mỹ có câu nói: "Ở lứa tuổi 20, ta thường rất quan tâm đến suy nghĩ của người khác về mình. Ở lứa tuổi 40, ta thường mặc kệ ai muốn nghĩ sao về mình cũng được. Cho đến lứa tuổi 60, ta mới khám phá ra rằng là chẳng ai nghĩ gì về mình cả."
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Có ý kiến gì không?